SYBA Marathi Semester III Paper III-munotes

Page 1

11De
ceeveJeer YeeIeìkeÀ j®evee :
1De.0 GÎsMe
1De.1 ÒemleeJe vee
1De.2 ceeveJeer Yee1De.3 ceeveJeer DeeefCe ceeveJeslejeb®es mebÒes1De.4 ceeveJeeb®es Yeeef1De.5 ceeveJeer Yee1De.6 ceeveJeer Yee1De.7 meejebMe
1De.8 ÒeMve
1De.9 meboYe&ûebLemet®eer
1De.0GÎsMe
1.ceeveJeer Yee2.ns mJeªHe mecepetve Iesle Demeleevee ceeveJeer Je ceeveJeslejeb®es meb Òes3.ceeveJeer Yee4.lemes®e ceeveJeer Yee5.³eeyejesyej®e ceeveJeer YeemeekeÀu³eeves efJe®eej keÀjCes.
1De.1 ÒemleeJe vee
YeeDemeCeeje Yeso ne YeeSkeÀ IeìkeÀ Demetve l³ee®ee DeeefJeÒeieleer kesÀuesueer Deens l³ee®es Þes³e Yee$eݳeeb®es Jee®eve ns ³ee Yee

Page 2

2ef®ebleveMeerue ÒeeCeer Deens. ns %eeveelcekeÀ ef®ebleve SkeÀ J³ekeÌleer ogmeN³eeuee DeeHeu³ee yeesueC³eeletve®e Òeoeve
keÀjle Demeles DeeefCe yeesueC³eemeeþer Yeeceeb[C³ee®es Je les ceeb[C³ee®es ceeO³ece Deens.
Yee[esUîeeb®eer YeeDeeHeCe l³ee uee legPeer Yeepes yeesuelees les Demee DeLe& metef®ele neslees. cnCepes YeeDeLee&Meer Demelees. HeCe Y eemeboYee&le efJe®eej kesÀuee Demelee lees kesÀJeU yeesueC³eeMeer þsJetve ®eeuele veener. lej l³ee®³ee efJeefJeOe Debieeb®ee
efJe®eej ³ee DeY³eemeele keÀjeJee ueeielees.
ceeveJe ne meceepeMeerue ÒeeCeer Deens. meceepeefveefce&leer ner DeveskeÀ ceeCemeeb®³ee SkeÀef$elelesletve
Ie[le Demeles. ns SkeÀef$ekeÀjCe efJe®eej, J³eJenej, osJe eCeIesJeeCe, YeeJevee DeeoeR®³ee osJeeCeIesJeeCe erletve
nesle Demeles. ³ee IeìkeÀeb®eer osJeeCeIesJ eeCe JemletªHe vemetve l³ee®es mJeªHe DemHeMeea nesles. Demes Demeleevee
Yeeþjsue. ³ee MekeÌleer®³ee peesjeJej®e ceeveJe HejmHejeb®³ee ³eesie# esceemeeþer veJeveJeer efveefce&leer keÀ© MekeÀuee.
l³eemeeþer veJeveJes MeesOe ueeJet ueeieuee. efJeefJeOe keÀueeb®eer efveefce&leer ³ee cetuele ÊJee®³ee DeeOeejeves®e nesT
ueeieueer. l³eecegUs Yeeceveg<³e, meceepe Ie[t ueeieuee. cnCepes YeemeJee¥®ee efJe®eej Yeenes³e. Yee1De.2ceeveJeer YeeceeveJeer YeeGHe³eespeveele ³ ee®³eemeesyele®e YeeJeveeÒekeÀìve, efJe®eejÒekeÀìve, mebmke=Àleermeb¬eÀceCee®eer keÀe³exner efme×
kesÀueer peeleele. keÀesCelee vee keÀesCelee DeeMe³e, YeeJevee SkeÀe J³ekeÌleerHeemetve ogmeN³ee J³ekeÌleerHe³e¥le
Heesnes®eJeCes ns ceeveJeer YeemJeªHe mHe<ì keÀjlee ³esles.
1De.2.1 ceeveJeefveefce&le YeeYeeDeeefCe l³eebvee efceUeuesuee, ÒemLeeefHele Peeuesuee DeLe& ne keÀesCeer efveefÍ®ele kesÀuee? ns ÒeMve FLes DeÒemlegle
Deensle. keÀejCe YeekeÀeUe®³ee ves ceke̳ee ìHH³eeJej efvecee&Ce Peeueer Demes veener. HeCe YeeOJeveer DeeefCe l³eebvee ÒeeHle nesCeeje DeLe& ne keÀeUe®³ee ÒeJeeneyejesyej efveefM®ele nesle iesuee. ceeveJee®³ee
MeejerefjkeÀ Je Flej efJekeÀemee ®es ìHHes YeeDemeCes, ³ee¢ef®íkeÀ DemeCes ner efle®eer JewefMe<ìîes Yeeefvemeie& efveefce&le Demeleer lej leer efMekeÀe Jeer ueeieueer vemeleer. leer cegUele®e ceeveJeer ceWotceO³es DevegJeebefMekeÀlesvesmunotes.in

Page 3

3efmLej Peeueer Demeleer. DeeefCe leMeer leer ceeveJeslej ÒeeC³eeceO³esner DeefmlelJeele Demeleer. lemes®e YeeÒee®eerve ªHe Deens les®e ªHe DeeOegefvekeÀ keÀeUele efkebÀJee l³ee Yeeefle®³eele yeoue nesle jenlees. ne yeoue ceeveJeke=Àle Demelees.
ceeveJeeves DeeHeues peieCes megueYe DeeefCe mece=× keÀjC³eemeeþer Yeeyeg×er ner Flej ÒeeC³e eHes#ee mJeleb$e DeeefCe JesieUer efJe®eej keÀjCeejer Deens l³ee®es met®eve Yeenesles. mJele:®³ee mebÒesvesCes ns Yee1De.2.2 meceepeJ³eJeneje®es meeOeve :
ceeveJe ne SkeÀ meceepeMeerue ÒeeCeer Deens. cnCepes ceeveJe ne meceepeele jenCeeje ÒeeCeer Deens
DeeefCe ³ee meceepee®eer keÀener leÊJes Demeleele. pemes keÀer meceepee®³ee efJ eefJeOe OeejCee, HejbHeje, mebmke=Àleer,
veerleerceÊee F. meceepeeves efve³ele kesÀuesu³ee ³ee iees<ìer meceepeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleerkeÀ[s Yeemeb¬eÀceerle nesle Demeleele. lemes®e l³ee SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[sner YeeDemeleele Je peleve kesÀu³ee peele Demeleele. l³eecegUs ³ee meJee¥ceO³es Yeeþjles. meceepeeleie¥le nesCeejs owvebefove J³eJenej, Oece&keÀejCe, jepekeÀejCe, J³eeHeej, efMe#eCe ³eeceO³es
YeemeeOeves GHeueyOe Demeueer lejer YeeYeeDeelee®³ee DeveskeÀ mebHeke&ÀmeeOeveeb®³ee HemeeN³eele YeeÒekeÀìerkeÀjCe, mebHekeÀe&®eer iejpe, veJeveJeerve MeesOee®es meb JeOe&ve Je peleve DeMee efJeefJeOe ceeveJeer iejpeeb®eer
Hetle&lee Yeener SkeÀ meeceeefpekeÀ meJe³e Deens, l³eecegUs efle®ee GHe³eesie meceepeele u³ee Òel³eskeÀ ceveg<³eekeÀ[tve vekeÀUle,
DeeHeesDeeHe DeeefCe efyeve®etkeÀ neslees.' (He=.9, `Yeens meceepeJ³eJeneje®es HeefjHetCe& Demes meeOeve Deens Demes cnìues peeles.
1De.2.3 YeeceeveJeer YeemJeªHe mHe<ì keÀjleevee OJeveer ³ee ceeO³ecee®ee efJe®eej cenÊJee®ee þjlees. ceeveJeslej ÒeeC³eeb®³ee YeeceeO³ece OJeve er Demeues lejer les SkeÀmlejer³e DeLe& ÒekeÀì keÀjCeejs Je ce³ee&efole Demeu³eeves ÒeeC³eebvee l³eeb®eer
mJele:®eer YeeYeeDemeleele. HeCe Yeeþjuesuee Demelees. OJeveer®³ee ceeO³eceeletve®e YeeuesKeveeHes#ee yeesueC³eeuee YeeYeeDeeefCe p ³eebvee efveefM®ele DeLe& efceUt MekeÀuee veener Demes oesve Yeso efomeleele. pemes ceeveJeer cegKeeJeeìs
efveIeCeejs OJeveer efJeefMe<ì DeLe& ÒekeÀì keÀjleele. lemes®e Flej keÀener ceveg<³eefveefce&le OJeveer efJeefMe<ì
DeLee&®es met®eve, ÒekeÀìve keÀjlee le. Goe. ìeUer®ee DeeJeepe, KeekeÀjCes, efMeU IeeueCes, efMeÆer ceejCes,munotes.in

Page 4

4peebYeF& osCes F. ns OJeveer YeeOJeveeR®ee meceeJesMe ceeveJeer Yee1De.2.4 mebkesÀleye×lee :
mebkesÀleye×lee cnCepes DecetkeÀ SkeÀe iees<ìermeeþer DecetkeÀ SkeÀ Demee þjuesuee DeLe&. pemes
ceeveJeer Yeemetef®ele neslees lees DeLe& YeemebkesÀle SkeÀeme SkeÀ Demes Demeleele. pemes Ye³e, YetkeÀ, Òepeveve Deeoer iees<ìermeeþer DeeJeepee®³ee efJeefMe<ì
leNne, OJeveer SkeÀ®e SkeÀ DeLe& met ef®ele keÀjle Demeleele. ns OJeveer DeeefCe DeLe& ÒeeCeer peieleele meeJe&ef$ekeÀ
Demeleele. HeCe ceeveJeer YeecejeþerceO³es `HegmlekeÀ', efnboerceO³es `efkeÀleeye', Fbûepee rceO³es `yegkeÀ (BOOK) ' Demes efJeefJeOe OJeveerletve
SkeÀ®e DeLe& metef®ele kesÀuesuee Demelees. Òel³eskeÀ Yee³ee®ee DeLe& OJeveer DeeefCe l³eeb®ee efveefM®ele nesCeeje DeLe& ne p³ee l³ee me cetneves, meceepeeves efveefM®ele
kesÀuesuee Demelees. cnCepes®e meceepeevegmeej YeeceeveJeefveefce&le YeeÒel³eskeÀ YeeYee1De.2.5 ÒeeflekeÀelcekeÀlee :
Òel³eskeÀ mecetne®eer l³ee®eer Ske À YeeDeLe& JesieJesieUs Demeleele. pemes cejeþerceO³es `HegmlekeÀ' ne OJeveer efJeefMe<ì DeLee&®ee met®ekeÀ Demelees. lej
efnboerceO³es ³ee®e DeLee&®es ÒekeÀìve `efkeÀleeye' ³ee OJeveerle tve nesles. ns DeLe& Yeenesleele. HeCe l³eemeesyele®e SkeÀ®e DeeMe³e Yeepeeles. YeeYee[esUs JeìejCes, yeesìs cees[Ces, vecemkeÀej keÀjCes, keÀHeeUeJej nele ceejCes, keÀeve HekeÀ[Ces, efMeÆer
JeepeJeCes, veekeÀ cegj[Ces F. DeveskeÀ neJeYeeJe³e gkeÌle ke=Àleerletve mebosMeve nesle Demeles. ³eeletve efJeefMe<ì DeLe&
metef®ele nesle Demelees. ³eeuee `osnyeesueer' efkebÀJee `neJeYeeJe' cnìues peeles. ³eeuee®e Yeecnìues peeles. ns neJeYeeJe cnCepes SkeÀ ÒekeÀej®eer ceeveJeer Yee< ee Demeles. ³ee YeeefmebÒes1De.2.6 YeeYeeceeveJeer YeeÒekeÀej®³ee j®evee keÀ©ve DeLe&HetCe& mebÒesOJeveer, l³eeb®eer j®evee DeeefCe l³eelet ve J³ekeÌle nesCeeje DeLe& efkebÀJee mebkesÀle ³eeb®eer pees[Ceer ³eesi³e Demesue
lesJne, pej efJeefJeOe OJeveerletve SkeÀ®e SkeÀ DeLe& efkebÀJee meceeve OJeveerletve efJeefJeOe DeLe& Demes Peeues lej
Yee

Page 5

5ceeveJeer YeeJ³ekeÌle nesC³eemeeþer Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee ner efve³eceeJeueer %eele Demeles. efveJJeU OJeveer cnCepes YeekeÀejCe `j', `ì', `He', `ve' ns HeÀke Ìle OJeveer Peeues. HeCe ³ee®e OJeveerletve vescekeÀe DeLe& J³ekeÌle
nesC³eemeeþer®eer Meyoj®evee kesÀueer lej®e Heg{s YeeG®®eejlee®e efJeefMe<ì Jemlet®es ef®e$e meceesj GYes jenles. les ³ee efv e³eceeletve Yeej®evescegUs®e. lemes®e mecetnieìevegmeej Je l³ee ieìe®³ee Yeepemes iegpejeleer YeeefkeÀjCeej veener. lees `®eebieuee' Demee®e G®®eej keÀjsue. lemes ®e cejeþerceO³es `ue' Je©ve megª nesCeeje
Meyo Demesue HeCe `U' Je©ve nesCeeje Meyo vemesue. ns l³ee l³ee YeeDeens. p³eecegUs YeemJeªHe ogmeN³eebvee HeìJetve osCes, Flej Yee³ee efve³eceeb®³ee DeeOeejeves®e keÀjlee ³esles. cnCetv e®e Þeer. ve. iepeWêie[keÀj, vee.iees. keÀeuesuekeÀj ³eebveer
Yee1De.3ceeveJeer DeeefCe ceeveJeslejeb®es mebÒesYeepeeles. YeeDeemekeÌleer, efJejkeÌleer, DeMee efJeefJeOe YeeJeveeb®es ÒekeÀìve keÀ© MekeÀlees. SkeÀ J³ekeÌleer ogmeN³ee J³ekeÌleerMeer,
SkeÀ J³ekeÌleer mebHetCe& meceepeeMeer DeMee He×leer®es mebÒesYeeceeveJeslej mebÒesDemeles. ceeveJeer Je ceeveJeslej mebÒes1De.4ceeve Jeeb®es YeeefceeveJeer mebÒesmebosMeJenve, oUCeJeUCeemeesyele DeelceÒekeÀìve Je efJe ®eejÒekeÀìvener keÀjle Demel ees. efJeefJeOe YeeJ evee,
efJe®eej, jeie, ÜsYeeJevee J³ekeÌle keÀjleevee keÀefJeleeb®eer j®evee keÀ ªMekeÀlees lemes®e jeie, ÜsefMeJ³eener osT MekeÀlees . Keesìs yeesuet MekeÀlees. YeeefJe®eej, YeeJevee ³eeb®eer osJeeCeIesJeeCe nesTve mebÒesceeO³ece, FueskeÌì^eefvekeÀ ceeO³eceeb®³ee DeeOee js ns mebÒescnCetve kesÀuee peelees. ceeveJeer mebÒesFLes efJe®eej keÀ ª.
1De.4.1ceeveJee®es YeeefYeeYeeefMeyoeb®eer, Jeeke̳eyebO ee®eer j®evee keÀ©ve mebÒes

Page 6

6MekeÀlees. %eeve, ceeefnleer, efJe®eej, YeeJevee, DevegYeJe ³eeb®eer osJeeCeIesJeeCe YeeYeeJ³eJenej menpemegueYe nesle Demelees. ceeveJeer ÒeieleerceO³es Yeeceeveuee peelees. Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeMeer mebÒesSKeeÐee J³ekeÌleeruee pej DeMeer keÀesCeleer®e YeeceWotceO³es, ÞeJeCeWefê³eele efkebÀJee Jeei³eb s$eele efyeIee[ Demet MekeÀlees efkebÀJee DeMeer J³ekeÌleer mebHetCe& ceeveJeer
mecetne®³ee yeensj Jee{uesueer Demet MekeÀles. YeeefGHe³eespeve nesles. Yee³eeletve YeeceeO³eceeletve nesle Demeles. ³ee®es mJeªHe keÀenermes DeÒel³e#e Demeles. lej yeesueerªHeeceO³es kesÀJeU OJeve er
DeeefCe l³eeb®ee mebkesÀleeLe& ³eele tve meeO³e nesles. ³ee®es mJeªHe ns Òel³e#e Demeles. keÀejCe oesve J³ek eÌleeRceO³es
Yee1De.4.2 ceeveJee®es YeeceeveJe mebosMeJenveemeeþer JeeHejle Demeuesu³ee meJe&®e leNne®ee DebleYee&Je YeeHeCe l³ee®ee DebleYee&Je ne mebÒesDeeOeej Demeuee lejer ³ee J³eefleefj keÌle efJeefMe<ì MeejerefjkeÀ neue®eeueer, efJeefJeOe jbie, keÀHe[îeeb®ee JeeHej,
ef®e$e efkebÀJee JeeÐeebceOetve keÀe{ues peeCeejs OJeveer ³eeb®³eeletvener efJeefMe<ì DeLee¥®es ÒemeejCe ceeveJe keÀjle
Demelees. ³ee meJe&®e iees<ìer ceeveJee®³ee YeeDe) neJeYeeJe :
ceeveJeeb®es YeeJ³eJenejGHe ³eesieer, oUCeJeUCeemeeþer, mebosMeveemeeþer, mebHekeÀe&meeþer GHe³egkeÌle þjCeejs OJeveer ns ceeveJeer
YeemebosMeveemeeþer nesle Demelees p³eebvee ceeveJeer YeeJ³ekeÌle keÀjl eevee kesÀueer peeCeejer ceeves®eer neue®eeue, ieeue HegÀieJetve ªmeC³ee®eer efoueer peeCeejer
Òeefleef¬eÀ³ee, jeieemeeþer -[esUs JeìejCes, Ketvveme oeKeefJeC³eemeeþer [esUs yeejerkeÀ keÀjCes, ìkeÀ ueeJetve
yemeCes, veekeÀ cegj[Ces, Hee³e DeeHeìCes, Hee³ee® ³ee Debieþîeeves ceeleer GkeÀjCes, ìeUer JeepeJeCes, cetþ
DeeHeìCes, F. iees<ìer ³ee ceeveJee®³ee efJeefJeOe mebosMevee®es ÒekeÀìve keÀjleele. ³ee Òel³eskeÀeletve efJeefMe<ì DeLe&
oMe&efJeC³ee®eer MekeÌleer Demeles. ³eeb®eener DeLe& Òeefleef¬eÀ³ee osCeeje DeeefCe meceesj®ee ³ee oesIeeb®³eener ceveele
efveefM®ele Demelees. ner SkeÀ ÒekeÀej®eer mebosMeve He×leer Deens. ³eeuee®e ceeveJee®es Yeepeeles.
DeeHeCe Deeu³ee®eer met®evee Yeene OJeveer kegÀCeerlejer Deeu³ee®es mebosMeve osT MekeÀlees. cnCepes ceeveJeer J³eJenejemeeþer ne OJeveer GHe³egkeÌle
þjlees. HeCe ne OJeveer YeeJeepeefJe C³ee®ee OJeveer, MeerU IeeueCes, Ie=Cee oMe&efJeCeeje íer íer ne OJeveer ns meJe& OJeveer J³eJenejGHe³eesieer,
DeLe&Jeener þjleele. ner SkeÀ ÒekeÀej®eer ceeveJeer DeefYeJ³ekeÌleer®e Demeles. ³eeuee meeefnefl³ekeÀ Yee`neJeYeeJeeb®eer YeeneJeYeeJeeb®³ee ceeO³eceeletve Heej Hee[ues peeles. ns meJe& neJeYeeJe J³eJenejGHe³eesieer Deensle. cnCetve®e Þeer.munotes.in

Page 7

7ve. iepeWêie[keÀj ³eebveer ³eeuee `Yeecnìues Deens.
ye) jbie, HeesMeeKe, ef®e$e :
ceeveJee®³ee Yeemetef®ele nesCeeje DeLe& ³eeb®ee me ceeJesMe neslees. ceeveJeeves l³ee®³ee Hejerves efJeefJeOe jbieeb®es DeLe& efveefM®ele
kesÀuesues Deensle. pemes efnjJee jbie mece=×les®ee, Heeb{je jbie Meebleles®ee, ueeue jbie Oeeske̳ee®ee F. HeCe
efmeiveue Jejerue efnjJee jbie ®eeuet ueeieC³ee®ee Je ue eue jbie LeebyeC³eemeeþer®es met®eve keÀjCeeje Deens.
iegueeyeer jbie Òescee®es ÒeleerkeÀ ceeveues peeles. ³eemebyebOeer DeeHeu³ee ojjespe®³ee DeveskeÀ GoenjCeeb®es meboYe&
oslee ³esleele. pemes DeekeÀeMeeleerue Heeb{js {ie keÀeUs nesT ueeieues keÀer HeeTm e³ e s C ³ e e ® e sm e t ® e v en e s C e s .
Pee[eJejerue HeÀU efHekeÀu³eeveblej efHeJeUs nesles. keÀeUe jbie ceeveJeer peerJeveele DeMegYeles®es met®eve keÀjCeeje
þjlees. MegYe keÀe³ee&JesUer keÀeUîee jbieeb®eer keÀHe[s JeeHejCes Meke̳elees ìeUues peeles. ³eeGueì ueneve
cegueeuee ¢<ì ueeiet ve³es cnCetve keÀeUer efleì ueeJeueer peeles. lemes®e efJeefMe<ì osJeles®es ef®e$e Heeefnues
Demelee ceveg<³e l³eeHeg{s velecemlekeÀ nesleele. Jeenve ceeiee¥Jej cegues MeeUsuee peele Deensle Demes ef®e$e
ueeJeues Demelee efleLes ne@ve & JeepeJet ve³es efkebÀJee Meeblelee yeeUieeJeer Demes met®eve Demeles. DeMee jbie, jsHeesMeeKe DeeefCe ef®e$e Demes met#ce Je þUkeÀ mlejeJejerue mebÒeskeÀ) FueskeÌì^e@efvekeÌme meeOeves :
veJe³egieeleerue ceeveJeer mebÒesFueskeÌì^e@efvekeÀ ³eb$eCee nes³e. ceeveJeeves mJele:®³ee iejpee peueo ieleerves Je menpelesves HetCe& keÀjC³eemeeþer
FueskeÌì^e@efvekeÌme ³eb$eeb®eer efveefce&leer kesÀueer. ³ eeletve ceeveJeeves l³ee®ee YeeweflekeÀ efJekeÀeme lej meeOeuee®e HeCe
l³eemeesyele®e mJele:®³ee mebÒeskeÀejKeev³eeb®es YeeWies, ì^sve®eer efMeÆer, HeÀesve®eer efjbie, F ueskeÌì^e@efvekeÀ cesue, cesmespe, ìerJner, jsef[Dees F.
DeveskeÀ iees<ìer ³ee mebÒesmebÒes[) Flej ceeO³eceeÜejs nesCeejs mebÒesHetJeea®³ee keÀeUele jCeJeeÐes ³eg× meg© Peeu³ee®es efkebÀJee mebHeu³ee®es metef®ele kesÀues pee³e®es. OJepe
HeÀ[keÀJeCes, iegueeue GOeUCes, HegÀues osCes, HeÀìekesÀ JeepeJeCes F. ceOetve Deevebo J³ekeÌle keÀjCes. Meeblelee
ÒeoefMe&le keÀjC³eemeeþer Dee keÀeMeele keÀyeglejs mees[Ces F. ceeO³eceeletve SkeÀ met®ekeÀ DeLe& ÒekeÀì neslees.
ceeCemee®³ee ³ee efJeefMe<ì DeLe& oMe&efJeleele. ner GoenjCes YeemeceeefJe<ì nesleele. ceeveJeer mebÒes1De.4.3 ceeveJeslejeb®es mebÒesceeveJeslej cnCepes ceeveJe mees[tve Flej HeMeg, He#eer, peue®ej F. nes³e. ³ee®ee GuuesKe
ceeveJeslej cnCetve kesÀuee peelees. ³ee meJe& ceeveJeslejebceO³es Dev eskeÀ HeMet, He#eer Demes Deensle keÀer pes mecetn
keÀ©ve jenleele. mecetn Deeuee keÀer l³eeb®³eeceO³es mebÒesSkeÀ og meN³eeuee keÀener mebkesÀle / mebosMe osT MekeÀlees. pemes Yeelemes ceeveJeslejebceO³esner mebÒesjenC³eemeeþer GHe³eespeveele DeeCeues peele Demesue, keÀer p³eeuee ceeveJe `HeMetHe#eeb®eer Yeeoslees. ner l³eeb®eer Yee

Page 8

8OJeveer, l³eeleerue ®e{Gleej Je neJeYeeJe ³eeletve efJeefMe<ì DeLe& metef®ele nesle Demelees. mecetnele jenCes
efkebÀJee mJ ele:®es peerJeve peieC³eemeeþer Òel³eskeÀ ÒeeCeer DeMee mebHeke&ÀceeO³ecee®ee JeeHej owvebefove keÀjle
Demelees. efMekeÀej keÀjCes, mebkeÀìe®es met®eve keÀjCes, l³eeletve mJele:®ee ye®eeJe keÀjCes, keÀecepeerJeve J³ekeÌle
keÀjCes DeMee efJeefJeOe iees<ìeR® es met®eve les l³eeb®³ee ³ee mebÒesHeeUerJe ÒeeC³eeyeeyele lej Demes yeesuesues peeles keÀer, ÒeeC³eebvee ceeCemee®eer YeeHeeUuesuee HeesHeì ceeCetme pes yeesuesue les yeesueC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. HeeUerJe kegÀ$ee, ceebpej, ieeF&, cnwMeer,
yewue ceeuekeÀeves yeesueJelee #eCeer ³esC³ee®eer efkebÀJee peeC³ee®eer Dee%ee HeeUleele. cnCepes ceeveJee®es efJeefMe<ì
Meyo efkebÀJee OJeveer cnCepes l³eebveer keÀjeJe³ee®³ee ke=Àleer ns ieefCele ceeveJeslejebceO³es vek eÌkeÀer Peeuesues Demeles.
HeCe ns kesÀJeU mejeJeeves DeeefCe menJeemeeves Meke̳e nesle Demeles. pebieueele jeefnuesuee keÀesCeleener ÒeeCeer ³ee
Dee%ee HeeUCeej veener. keÀejCe ns l³eebvee l³eeb®³ee DeevegJeebefMekeÀlesves Deeuesues vemeles. cnCepes®e
ÒeeC³eeceO³es DemeCeejs mebÒeskeÀener (meeJe&ef$ekeÀ -cenllJeHetCe&) mebkesÀleeb®es met®eve ÒeeCeerpeieleele meeJe&ef$ekeÀ He×leerves nesle Demeles. keÀener
þjeefJekeÀ ce tueYetle iees<ìeR®es met®eve ³eeletve nesle Demeles. ceeveJeslejeb®³ee ³ee mebÒesYeeceeb[uesueer Deensle. p³ee®ee efJe®eej DeeHeu³eeuee FLes keÀ jlee ³esF&ue.
Yeerleer :
DeeHeu³eeJej efkebÀJee DeeHeu³ee mecetneJej keÀesCeleslejer mebkeÀì Deeues Deens ³ee Yeerleer®eer peeCeerJe
neslee®e ye®eeJeemeeþer, j#eCeemeeþer HeMet, He#eer efJeefMe<ì ÒekeÀeje®ee DeeJeepe keÀjleele. mecees©ve ®eeuetve
³esCeejs mebkeÀì ³ee DeeJeepeeuee Ieeyeªve HeUtve peeJes efkebÀJee DeeHeu³ee mecetneleerue keÀesCeerlejer DeeHeu³ee
ceoleermeeþer ³eeJes ³eemeeþer®es met®eve ³eeletve nesles. ns Yeerleer J³ekeÌle keÀjCeejs mebÒesceebpejeuee l³ee®ee Me$et efome uee Demelee les DeeHeues MesHetì efHebpeeªve leeþ GYes keÀjles DeeefCe
iegjiegjC³ee®ee DeeJeepe keÀjles. peveeJejs ceesþîeebveer nbyejle Demeleele. ³eeceO³es mJe -mebj#e CeeLe&
meceesj®³eeuee Yeerleer oeKeJeC³ee®ee YeeJe Demelees.
Deevebo :
ceeveJeslej Ò eeC³eeceO³es Deevebo J³ekeÌle keÀjCeejsner l³eeb®es mebÒesDemeleevee SkeÀe He#eeHeemetve les l³ee®ee mecetnner lees Deevebo J³ekeÌle keÀjle Demelees. pemes efHemeeje HegÀueJetve
vee®eCeeje ceesj, HegÀueeb®³ee Je HeÀUeb ®³ee yenjeceO³es mecetneves Pee[eJej ef®eJeef®eJeeì keÀjCeejs He#eer F.
Òel³eskeÀ mecetn, keÀUHee ieefCekeÀ Deevebo J³ekeÌle keÀjCeejs ns mebÒesYetkeÀ :
YetkeÀ ueeieu³eeveblej®es HeMet He#eeb®es mebÒesIejìîeele ef®eJeef®eJeeì keÀjle Demeleele. pesCeskeÀ©ve lees DeeJeepe l³eeb®³ee ceelesHe³e¥le Heesnes®esue, peer
l³eebvee Devve YejJet MekesÀue. ne ef®eJeef®eJeeì SsketÀCe®e efHeueeb®es DeeF& -yeeHe efHeueebmeeþer Devve DeeCele
Demeleele. leer efHeuues peesHe³e¥le mJele:®es Devve mJele: efceUefJeC³eemeeþer me#ece nesle veenerle leesHe³e¥le leer
efHeues mJele:meeþer®es Devve efceUefJeC³eemeeþer DeeF&Jeef[ueebmeesyele ³ee He×leerves mebosMeve keÀjle Demeleele.munotes.in

Page 9

9Òepeveve :
Meeje refjkeÀ iejpe HetCe& keÀjC³eemeeþer HeMet -He#eer efJeefMe<ì DeeJeepe keÀjle Demeleele keÀer, pes
l³eeb®³ee pees[eroejeuee DeekeÀefJesieJesieUs Demeleele. p³eeletve l³eeb®³ee peel eerleerue®e pees[eroej DeekeÀefSkeÀceskeÀeb®³ee DeeJeepeeuee meeo -Òeeflemeeo osTve SkeÀ$e ³esle Demeleele.
Flej HeMet, He#eer, ÒeeC³eeb®es mebÒesHeMet DeeefCe ÒeeC³eeb®³ee mebÒesHeCe ³eemeesyele keÀener HeMet DeeefCe ÒeeC³eeb®es mebÒesefouesues mebkesÀleeb®es DeLe& l³ee l³ee mecetnele Òe®eefuele De meleele. ³eeyeeyele®es ne@kesÀì ³eebveer ceOeceeMeer,
efmìkeÀueye@keÀ ceemee Je nsefjbie ieume He#eer ³eeb®³eeleerue mebÒesceOeceeMeeR®eer mebÒesceOeceeMeebceO³es jeCeer ceeMeer Je keÀecekeÀjer ceeMeer Demes efJeYeepe ve Demeles. ³eeleerue keÀecekeÀjer
ceeMeer nîee ceOee®es efþkeÀeCe MeesOeC³ee®es keÀece keÀ©ve lees HeesUîeele SkeÀ$e pecee keÀjC³ee®es keÀece keÀjle
Demeleele. HeCe meg©Jeeleerme keÀecekeÀjer ceeMeeruee pesJne ceOee®es efþkeÀeCe meeHe[les lesJne leer Hees Uîeeleerue
Flej ceeMeebvee les efþkeÀeCe meebieC³eemeeþer®ee efJeefMe<ì ÒekeÀej®ee vee®e keÀjles. ³eeletve ceOee®es efþkeÀeCe,
efoMee, Deblej ³ee®eer ceeefnleer Flej ceeMeebvee keÀUles. ³ee vee®ee®eer efJeefMe<ì ieleer Je He×le Demeles p³eeletve
³ee®es met ®eve nesle Demeles. ceOee®es efþkeÀeCe ns Deboepes Jeerme les meeþ HetÀì Fleke̳ee DeblejeJej Demeles lesJne
leer ceeMeer Deeþ ³ee DebkeÀe®³ee DeekeÀeje®es ve=l³e keÀjles. lej ceOee®es efþkeÀeCe ³eeHes#ee DeefOekeÀ DeblejeJej
Demeles lesJne leer Heefnu³eeb oe veeiecees[er, veblej DeOe&ieesue, Hegvne veeiecees[er Je MesJeìer efJe©× yeepetves
DeOe&ieesue HetCe& keÀjle iegbleeiegbleer®es ve=l³e keÀjle Demeles. ve=l³eeleerue ieleervegmeej ceOee®ee opee& efveefM®ele
neslees. De mes ceOeceeMeebceOeerue mebosMeve ns HeÀkeÌle ceOeeHegjles ce³ee&efole Demeles. Flej iees<ìeRmeeþer Demes
mebosMeve nesle veener. ³ee mebosMeveeceO³es cee$e yejs®e De[LeUs ³esle jenleele. cegK³e ceeMeer®es ve=l³e p³eebveer
yeefIeleues Deens l³eebvee®e HeÀkeÌle ceOee®es efþkeÀeCe keÀUles. meJ ee¥vee®e les keÀUles Demes veener. ³ee mebosMevee®es
mJeªHe HetCe&le: MeejerefjkeÀ Demeles.
efmìkeÀueye@keÀ ceemee :
ceOeceeMeeb®eer mebosMeve He×leerveblej efmìkeÀueye@keÀ ³ee ceeMee®³ee mebÒesDeY³eemekeÀebveer ceeb[uee. nsner mebÒesmecegêe®³ee efkebÀJee veoer®³ee leUeMeer SkeÀ Iejìs yeebOelees DeeefCe Deb[îeecegUs p³ee ceeoer®es Heesì Heg{s Deeuesues
Deens DeMee ceeoer® ³ee MeesOeele jenlees. DeMee ceeoeruee DeekeÀefkeÀjlees. ³ee l³ee®³ee vee®eeuee mekeÀejelcekeÀ Òeeflemeeo cnCetve l³ee®³ee HeeþesHeeþ leer l³ee®³ee Iejìîeele
peeles. IejìîeeceO³es lees DeeHeues leeW[ ceeoer®³ee HeesìeJej Ieemelees. lesJne leer ceeoer l³ee®³ee Iejìîeele
DeeHeueer Deb[er ìekeÀles DeeefCe efveIetve peeles. ³ee Deb[îeeJej lees vej DeeHeues jsletkeÀ ìekeÀlees. ³ee JesUsme
vejceeMee®es Heesì ueeuemej Peeuesues Demeles. vej ceeMee®es Heesì ueeue nesCes DeeefCe ceeoer®es Heg{s Deeuesue s
Heesì Demes oesvner mebkesÀle Demeu³eeefMeJee³e ner Ieìvee Ieìle veener. ³ee neue®eeueerceO³es vej Je ceeoer
³eeb®³eeleerue meebkesÀeflekeÀ mJeªHee®es mebÒeskegÀCeerner efMekeÀJeuesues veener. les menpeÒeJe=Êe mJeªHee®es Demeles.munotes.in

Page 10

10nsefjbie ieume He#eer :
nsefjbie ieume He#eerner DeMee®e mJeªHee®es mebosMeve keÀjle Demelees. ceeveJeslejebleerue mebosMevee®es
ns SkeÀ efJekeÀefmele ªHe ceeveeJes ueeieles. nsefjbie ieume He#ee®³ee efHeu eebvee pesJne YetkeÀ ueeieles lesJne leer efHeues
DeeHeu³ee DeeF& -yeeHee®³ee ®ees®eerJej ®ees®e Ieemetve efkebÀJee cee©ve Devve ceeieleele. l³eeveblej DeeF& -yeeHe l³ee
efHeueebvee l³eeb®es Heesì YejsHe³e¥le Devve osleele. efHeueeb®es Heesì Yeju³eeveblej le er ®ees®e ceeje³e®eer Leebyeleele.
efHeueebvee YetkeÀ ueeieueer keÀer l³eebveer ®ees®e ceejCes Je l³eeveblej DeeF& -yeeHeeves l³eebvee Devve HegjefJeCes ns
mebosMeve vewmeefie&keÀ Je menÒeJe=Êeerves nesles. ³eeceeies keÀesCeleerner efMekeÀJeCe Demele veener .
Flej keÀener ÒeeC³eeb®es mebÒesJej GuuesefKeuesu³ee He#eer, ÒeeC³eebHes#ee Flej keÀeneR®es mebÒesDemeles. p³eeÜejs les DeeHeu³ee mecetnebleie&le oUCeJeUCe keÀjle Demeleele. pemes GÊej Lee³eueb[ceOeerue
efieyevme ÒeeCeer oUCeJeUCeemeeþer 9 ÒekeÀej®es DeeJeepe keÀe{leele. (meboYe& : vee. iees. keÀeuesuekeÀj, YeeDeeefCe Yeeceesþe Demelees. lej efce$e Demeu³eeme ne OJeveer ³ee efJe©×®³ee Heìerleuee Demelees. jerpeeleer®es ceekeÀ[s 73 mebkesÀleeb®es GHe³eesie keÀjle Demeleele. JeJexì ceekeÀ[s 36 ÒekeÀej®es mebosMe efvecee&Ce
keÀjle Demeleele. [gkeÌkeÀj 23 ÒekeÀej®es mebosMeve efvecee&Ce keÀjleele. Oee v³ee®ee meeþe kegÀþs Deens ns
DeeHeu³ee keÀUHeeleerue Flej cegbi³eebvee keÀUeJes ³eemeeþer cegbi³ee efJeefMe<ì iebOe êJeªHeeves mees[le Demeleele.
ne iebOe Flej cegbi³eebmeeþer mebosMeve Demelees. ne iebOeeJej DeeOeeefjle mebosMeve ÒekeÀej nes³e. ³eemeesye le®e
ceebpej , kegÀ$ee, ceesj, HeesHeì, yes[t keÀ, keÀeskeÀerU ³eeb®³eeceO³es ner DeMeeÒekeÀej®es mebÒesceeveJeslej ÒeeC³eebceOeerue ns mebÒesDemeles. l³eeb®es neJeYeeJe, OJeveer, mHeMe&, ve=l³e F. iees<ìer nîee SkeÀ®e SkeÀ DeLee&®es met®eve keÀjCeeN³ee
Demeleele. l³eeb®³eekeÀ[tve efvecee&Ce nesCeeN³ee OJeveerletve SkeÀ®e DeLe& DeeefCe cnCetve SkeÀ®e mebosMeve efceUle
Demeles. ceeveJeer YeeDeveskeÀ mebkesÀleeb®es efvecee&Ce keÀjCes Meke̳e nesle Demeles. ceeveJeer YeeÒeeC³eeb®³ee Yee1De.5ceeveJeer Yee³eeHetJeer& DeeHeCe ceeve Jeer YeemebÒesþjles les ceeveJeefveefce&le Yeeveceto keÀjlee ³esleerue. p³eeletve ceeveJeer YeemHe<ìHeCes O³eeveele ³esles.
meer. SHeÀ. ne@kesÀì ³eebveer ceeveJeer YeeJewefMe<ìîeebyejesyej®e Yee1De.5.1 OJev³eelcekeÀlee / efÜmlejer³e j®evee :
OJeveer ns YeeJ³ekeÌle keÀ© MekeÀle veenerle. l³eeceeies mebkesÀleJ³eJemLee DemeCes iejp es®es Demeles. OJeveer DeeefCe mebyebefOelemunotes.in

Page 11

11Jemlet ³eebvee mebkesÀleeletve DeLe& ÒeeHle nesle Demelees. yeJexì ceekeÀ[s 36 JesieJesieUîee ÒekeÀej®es OJeveer keÀe{t
MekeÀleele Je FlekesÀ®e mebosMeve les meeO³e keÀjle Demeleele. ceeveJeer YeeFlekeÀer Demeles. HeCe p³ee OJeveerbletve kesÀJeU lesJe{s®e mebosMeve nesle veener. ³eeleerue cetue OJeveeRvee mJeleb$e
DeLe& Demele veener. HeCe ³ee OJeveeR®eer efJeefMe<ì ÒekeÀejs j®evee keÀ©ve DeveskeÀ ÒekeÀej®es DeLe& J³ekeÌle k eÀjle
Demelees. Goe. DeekeÀeMe ³ee Meyoeuee DeeHemetkeÀ DeMee keÀesCeleener vewmeefie&keÀ DeLe& veener. HeCe l³ee®ee DeLe&
mebkesÀleeves meceepeceev³e Peeuesuee Demelees. l³eecegUs®e ceeveJeer Yeeceeveues peeles. ceeCetme Flej DeveskeÀ mebkesÀleJ³eJemLeeb®eener JeeHej keÀjle Demelees. HeCe YeemebkesÀleJ³eJemLesJej lees DeefOekeÀ efJemebyetve Demelees. Flej mebkesÀle -J³eJemLeeb®³ee leguevesves YeeJ³eJemLee DeefOekeÀ GHe³egkeÌle þjle Demele s.
ceeveJeslej ÒeeC³eeb®³ee Yeece³ee&efole Demeles. HeCe les l³eeb®³ee YeeDemele veener. lemes® e l³eeb®³ee OJeveeRvee SkeÀ®e SkeÀ DeLe& Demelees. OJeveeR®³ee j®evesle Deoueeyeoue keÀ©ve
veJ³ee DeLee&®eer OJeveerj®evee l³eebvee keÀjlee ³esle vemeu³eeves l³eeb®es OJeveeRleerue mebosMeve ns SkeÀmlejer³e
Demeles. l³eecegUs ceeveJeslej ÒeeC³eeb®eer YeeOJeveeR®³ee efÜmlejer³e DeLe&Jeener j®evescegUs mece=× þjles. Goe. `Deepe' ceOeerue `Dee' Je `pe' ns OJeveer
SkeÀ$e Deeues keÀer JesieUe DeLe& ³eslees. lej `Deelee' ceOeerue `Dee' Je `lee' ns OJeveer SkeÀ$e Deeues keÀer JesieUe
DeLe& efveIelees. ³ee oesvner Meyoeleerue `Dee' ³ee OJeveer®eer efÜmlejer³e He×leerves j®evee nesleevee efomeles.
1De.5.2 ef®evnelcekeÀlee :
ceeveJeer YeemebkesÀle ne meceepeeves efouesuee, efveefM®ele kesÀuesuee Demelees, lees ³ee¢ef®íkeÀ Demelees, l³eeceO³es keÀesCeleener
keÀe³e&keÀejCe YeeJe Demele veener. Goe. `Pee[' ³ee Meyoeletve vepejsmeceesj GY³ee jenCeeN³ee ef®e$ee®ee
DeeefCe De#eje®ee keÀesCeleener mebyebOe veener. ns De#ej DeeefCe DeLee&leerue veeles ³eesiee³eesieeves pegUuesues Deens.
ceeveJeslej ÒeeC³eeceOeerue mebosMeve ns Meejerj HeeleUerJej®es Demeles. Goe. keÀecekeÀjer ceOeceeMeer
ceOee®es efþkeÀe Ce, Deblej Je efoMee metef®ele keÀjC³eemeeþer efJeefMe<ì ÒekeÀej®es ve=l³e keÀjle Demeles. efle®es ns
mebosMeve MeejerefjkeÀ HeeleUerJej®es Demeles. l³eeletve SkeÀ®e SkeÀ DeLe& metef®ele nesle Demel ees. ³eeGueì
ceeveJeer YeecnCepes ef®evns DeeefCe l³eeletve J³ekeÌle nesCeeje DeLe& cnCepes ef®evnerle mebosMe ³eeleerue veeles ns ³ee¢ef®íkeÀ
mJeªHee®es Demeles. OJeveer DeeefCe DeLe& ³eebleerue veel³ee ceO³es SkeÀ mebkesÀleJ³eJemLee Demeles, pees DeLe&
³eesiee³eesieeves efveefM®ele Peeuesuee Demelees.
1De.5.3 ³ee¢ef®íkeÀlee :
YeecenÊJee®es þjles. ³ee¢ef®íkeÀ lee cnCepes YeenesCeeje DeLe& ³eeceO³es keÀesCeleener keÀe³e&keÀejCeYeeJe Demele veener. cnCepes DeeHeCe `Pee[' ne Meyo
G®®eeju³eeyejesyej DeeHeu³ee [esUîeemeceesj jeKee[er jbiee®ee pee[pe t[ yegboe Demeuesues ,efnjJ³ee ieej
Heeveebveer ie®®e Yejuesues, peefceveerJej GYes Demeuesues Demes Pee[e®es ef®e$e GYes jenles. HeCe DeMee
DeekeÀeje®³ee iees<ìermeeþer `Pee[' ne®e Meyo keÀe? efkebÀJee `cee bpej', `kegÀ$ee' ns OJeveermecet nl ³ e el ³ e e
efJeefMe<ì ÒeeC³eemeeþer®e keÀe? lej ns ÒeMve FLes DeÒemlegle þjleele. HejbHejsves, mJeerkeÀejuesu³ee Jemunotes.in

Page 12

12³eesiee³eesieeves efme× Peeuesu³ee OJeveer Je l³ee®³ee DeLee&®ee mJeerkeÀej Heg{®eer efHe{er keÀjle Demeles. efJeefMe<ì
SkeÀe ÒeeC³eeuee efJeefMe<ì veecemebk esÀle HejbHejsves mJeerkeÀejuee. lees ÒeeCeer DeeefCe l³eeuee efouesues veeJe ns
ogmeN³ee ÒeeCeer DeeefCe MeyomecetneHes#ee, OJeveerHes#ee JesieUs Demeues Heeefnpes nener efve³ece HejbHejsves
mJeerkeÀejuee. ne®e mebkesÀle mebHetCe& meceepeevesner mJeerkeÀe juee. DeeefCe Heg{s lees YeeHejbleg Òel³eskeÀ Yee`ceebpej', efnboerceO³es `efyeuueer', FbûepeerceO³es `ke@Àì' F. cnCepes Òel³eskeÀ ceeveJe mecetne®ee efJekeÀeme
JesieJesieUîee He×leerves Peeuee lemeleMee l³eeb®³ee efJeefJeOe YeeceeveJe mecetne®eer YeekeÀeJeUîeeb®eer keÀeJekeÀeJe, efkebÀJee ef®eceC³eeb®ee ef®eJeef®eJeeì ns ceeveJeslej ÒeeC³eeb®es OJeveer, Ye³e, FMeeje,
Deevebo J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer SkeÀe ÒeosMeele pemes Demeleerue lemes®e Flej ÒeosMeMeelener. l³eeb®es OJeveer
DeeefCe l³eeceeieerue D eLe& SkeÀ®e Deme sue. HeCe ceeveJeer YeeYeeYee1De.5.4 mepe&veMeeruelee / efveefce&leerMeeruelee :
³eeHetJeea®e DeeHeCe veceto kesÀu³eeÒeceeCes ceeveJeer YeeDeensle. HeCe ³ee OJeveeR®eer mebK³ee 30 les 40 ®³ee Jej peele veener. cnCepes Yeece³ee&efole Deens. lemes®e Meyomebûenner ceespeC³eeFleHele Deens. meeOeejCele: ueeKee®³ee Iejele ceespelee
³esleerue FlekeÀer. HeCe leer ceespelee ³esles FlekeÀer Deens cnCep es leer Dece³ee&o veener. HeCe ³ee ce³ee&efole
Meyomebûene®³ee DeeOeejs Dece³ee&o mJeªHee®eer mebosMeves meeOelee ³esleele.
Meyoeb®eer, Jeeke̳eeb®³ee JesieJesieUîee He×leerves j®evee keÀ©ve Yeenesles. lemes®e Meyo eb®³ee, Jeeke̳eeb®³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee G®®eejeletvener JesieJesieUs mebosMeve nesle Demeles.
ns Yeeefveefce&leerMeeruelee Demes cnìues peeles. Yee< esleerue mepe&veMeeruelee ne IeìkeÀ kesÀJeU keÀueeJebleebkeÀ[s®e,
uesKekeÀ, keÀJeerkeÀ[s®e Demele veener; lej meeceev³e ceeCetmener Yeej®evesle yeoue keÀ©ve DeMeer veJeefveefce&leer keÀjle Demelees DeeefCe DeMeer veJee fveefce&leer ogmeN³ee J³ekeÌleerme
DeLe&yeesOe keÀ©ve osle Demeles. Deevebo efvecee&Ce keÀjCeejer Demeles. YeeveJ³eeves YeeJeeHej les mJeleb$eHeCes ogmeN³ee Jemletb®³ee yeeyeleerle keÀ© ueeieles. SkeÀoe keÀe SkeÀ Òe³eesie ³eMemJeer Peeuee
keÀer ceie leMee He×leer®³ee j®evee keÀjC³eeme cetue le³eej nesles. Goe. meg©Jeeleerme `os' ne Meyo
efMekeÀu³eeveblej De veskeÀ iees<ìeR®eer ceeieCeer keÀjC³eemeeþer les cetue `HeeCeer os', `KeeT os' Demes Òe³eesie DeMee
efJeefJeOe ÒekeÀej®es j®evee -Òe³eesie keÀ© ueeieles. Demes®e Òe³eesie Flej J³ekeÌleer YeeÒe³eesie l³ee®³ee DeLee&menerle me ceepeceev³ener nesleele. Yeelemes®e SkeÀ®e DeeMe³e efJeefJeOe J³ekeÌleeRkeÀ[tve efJeefJeOe He×leerves J³ekeÌle kesÀuee peelees. jespe®³ee
Jele&ceeveHe$eeletve SkeÀe®e IeìvesJej Deeuesues efJeefJ eOe Jele&ceeveHe$eeleerue efJeefJeOe uesKekeÀeb®es uesKe ³ee®es
GÊece GoenjCe Deens. lemes®e efJeefJeOe uesKekeÀebveer kesÀuesu³ee meeefnl³ee®eer efveefce&leer ner osKeerue Yeeefveefce&leerMeerueles®³ee iegCeecegUs®e Meke̳e nesles. efveefce&leerMe eruelee ³ee ue#eCeecegUs ceeveJeer YeeefJeefvece³e#ece yeveles. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee [eske̳eele Yee

Page 13

13Demeles. p³eecegUs ceeveJe ³eeDeeOeer keÀOeerner ve SskeÀuesueer efkebÀJee Jee®euesues SKeeos Jeeke̳e efkebÀJee Meyo
efvecee&Ce keÀ© MekeÀlees, Jee®et MekeÀlees, ÒeeC³eeb®³ee Yee1De.4.5 Òel³e#eeleerlelee / efJeefMe<ìlee :
ceeveJeer YeeiegCe Demelees. Òel³e#e ke=Àleer ve keÀjlee ke=Àleer®ee DeeMe³e J³ekeÌle keÀ©ve ceeCetme keÀe³e&MekeÌleer®eer ye®ele keÀ©
MekeÀlees. Goe. cegueebvee `MeeUs®eer JesU Peeueer' Demes cnCelee #eCeer cegues MeeUs®ee HeesDeeHeueer MeeUs®eer ye@ie IesTve MeeUsuee peeC³eemeeþer le³eej jenleele. FLes `MeeUs®ee HeesDeeefCe `ye@ie I³ee' DeMeer YeeefefJeefMe<ìHeCeeves yev euesues Deensle. YeeDemet MekeÀles. ³esLes Òel³e#e ke=ÀleerSsJepeer leer metef®ele keÀjCeeN³ee ef®evn J³eJemLes®ee GHe³eesie kesÀuesuee Deens.
YeeefDeeHeu³eeuee efomeles. mebosMe met®evee®eer Òeef¬eÀ³ee DeeefCe metef®ele mebosMe ³eeleerue mebyebOeeJej l³ee
mebosMeJeenkeÀ J³eJemLes®eer efJeefMe<ìlee DeJeuebyetve Demeles.
1De.5.6 meeceeefpekeÀlee :
YeeDeveskeÀ ueeskeÀ SkeÀ$e Deeu³eeveblej mebÒes³esC³eemeeþer YeeDeveskeÀ ueeskeÀ SkeÀ$e ³esT MekeÀleele. DeeHeeHemeeleerue YeeJeYeeJeveeb®es DeeoeveÒeoeve keÀ© MekeÀleele.
SkeÀceskeÀebMeer meeceeefpekeÀ, D eeefLe&keÀ, Oeeefce&keÀ J³eJenej keÀ© MekeÀleele. cnCepes®e Yee³eeleerue veeles ns HejmHejeJeuebyeer Deens.
ÒeLecele: ceeveJee®es mecetn efvecee&Ce nesTve l³ee l³ee mecetne®eer mecetnYeel³ee mecetne®³ee meJe& iejpeebvegmeej®es DeLe& osC³ee®eer #ecelee ³ee mecetnYeeefJeefMe<ì ieìe®eer, efJeefMe<ì mecetne®eer Yeeveblej ner YeeYeeYeeYeefJe<³ekeÀeUemeeþer Yeener J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee Deens. l³eeceO³es meceepe, Oece&, jepekeÀejCe, jerleer -jerJeepe, efJe®eej -HejbHeje F.
DeveskeÀ iees<ìeR®ee meceeJesMe nesle Demelees. ³ee meJe&®e iees<ìer YeeHeesnes®ele Demeleele. cnCepes SkeÀe DeLee&ves YeekeÀjCeejer iees<ì Demetve leer mebmke=Àleer®es He³ee&³eeves meceepee®es Hees1De.5.7 HeefjJele&veMeeruelee / Deoueeyeoue :
ceeveJeer YeeceeveJeslej ÒeeC³eeb®es mebosMeve SkeÀ eme SkeÀ Demeles. lemes®e l³eeb®³ee Yeevemeu³eecegUs efle®es mJeªHe mebkegÀef®ele Demeles. ceWot®³ee efJekeÀemeeMeer l³eeb®ee Del³eble peJeU®ee mebyebOe
³eslees. ceeveJeer peerJeveele veJ³ee Ie[CeeN³ee Ie[ecees[er, veJeefveefce&leer ³eecegUs Yee

Page 14

14keÀener pegv³ee Meyoebvee veJes DeLe& ÒeeHle nesle Deensle. keÀener MeyoebceO³es yeoue keÀ©ve les veJ³eeves
mebosMeveemeeþer meppe nesleensle. (Goe. HebKee ne HetJeea neleeves Jeeje IeeueC³ee®es SkeÀ meeOeve nesles. Deelee
FueskeÌì^erkeÀJej ®eeueCeeN³ee ³eb$eemeeþerner HebKee ne Meyo JeeHejuee peelees. `Ye´ceCeOJeveer' ne ceesyeeF&uemeeþer
veJeerve efvecee&Ce Peeuesuee Meyo Deelee meJe&$e mJeerkeÀejuee peelees. F.) lemes®e HeefjJele&vee®es ns mJe ªHe
ceeveJeer ceev³elesvegmeej efmLej nesle Deensle. DevegkeÀjCeecegUs Demes HeefjJele&ve menpe mJeerkeÀejues Je Òemeeefjle
kesÀues peeles. cnCepes®e ceeveJe SkeÀceskeÀeb®³ee YeeefkesÀuesues ns veJes yeoue ogmeN³ee J³ekeÌleer Deelcemeele keÀjle Demeleele Je l³ee®ee DeJeuebye meJe&$e keÀjle
Demeleele. ³eecegUs SkeÀ J³ekeÌleer SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ Yeeue#eCeecegUs Yee1De.5.8 jwefKekeÀ mJeªHe :
Yeepeeleele Je lemes®e l³ee ¬eÀceeves DeeHeCe SskeÀlees. oUCeJeUCe nesle Demeleevee YeeG®®eejCeeN³eeu ee DeeefCe SskeÀCeeN³eeueener meebYeeUeJee ueeielees. ³eeojc³eeve G® ®eejCeeN³eeves l³eeleerue
keÀener OJeveeR®es G®®eej kesÀues veenerle efkebÀJee SskeÀCeeN³eeves SskeÀues veenerle lej cegK³eeLee&uee yeeOee ³esles. HeCe
Demes oUCeJeUCe ef®e$eeletve nesle D emesue lesJne l³eeceO³es DeMeer yeeOee ³esle veener. keÀejCe ef®e$ekeÀejeves
ef®e$e keÀe{u³eeveblej kegÀþuee Yeeie DeeOeer ef®eleeje³e®ee, jbieJee³e®ee ³ee®ee pejer ¬eÀce Demeuee lejer
HeenCeeN³eeves l³ee®es ¬eÀceeves Heeefnues Heeefnpes D emee efve³ece vem elees. lees me yebOe keÀueeke=Àleer SkeÀe®e #eCeer
Heent MekeÀlees. l³eeletve ef®e$ekeÀejeuee metef®ekeÀ keÀjeJe³ee®³ee DeLee&ceO³es keÀesCeleerner yeeOee ³esle veener. HeCe
YeeJesieUe Deens. ne®e Meyo JesieUîee ¬eÀceeves Jee®euee Demelee `Heeueì' Demee neslees. ³ee®ee DeLe& cegK³e
DeLee&He#ee JesieUe neslees. HeÀkeÌle Meyoeleerue ¬eÀce yeou³eeveblej DeLee&ceO³es keÀceeueer®es yeoue nesleele.
Jeeke̳eel eerue Heefoceeb®eer j®eveeyeoue nesT MekeÀlees. ne efve³ece Yee1De.5.9 mLeuekeÀeueeleerlelee :
DeeMe³ee®es met®eve YeeYetle, Jele&ceeve, YeefJe<³e keÀeUeleerue ¢M³e -De¢M³e DeMee mJeªHee®³ee keÀesCel³eener DeeMe³ee®eer
DeefYeJ³ekeÌleer DeeHeCe keÀ© MekeÀlees. YeeDemeueer lejer l³ee®es JeCe& DeeHeCe Deelee®³ee keÀeUele keÀ© Meke Àlees. mel³e -Demel³ee®eer Hegìs l³eeJej ®e{Jet
MekeÀlees. cnCepes®e kesÀJeU mel³e Ieìves®³ee JeCe&veeyejesyej J³ekeÌleer Keesìsner yeesuet MekeÀlees. ÒeeC³eeb®³ee
Yee1De.6ceeveJeer YeeYeeYee[e@. jcesMe OeeWie[s ³eebveer l³eeb®³ee `YeeyueeskeÀ DeeefCe ì^siej ³eeb®³ee J³eeK³ee efou³ee Deensle.munotes.in

Page 15

151.’keÀuHevee, YeeJevee DeeefCe F®íe ogmeN³eeuee meebieC³ee®es, mJele:®³ee F®ísJej DeJeuebyetve DemeCeejs
ceeveJeer meeOeve cnCepes Yee2.’cegKeeJeeìs J³ekeÌle nesCeejer DeeefCe meceepeele menkeÀejemeeþer DeeJeM³ekeÀ DeMeer SkeÀ J³eJemLee
cnCepes Yee3.’³ee¢ef®íkeÀ OJeefvemebkesÀleeJej DeeOeejuesueer, meceepe J³eJenejeuee mee¿eYetle DeMeer He×leer cnCepes
Yee4.’cetU DeeMe³eeMeer keÀe³e&keÀejCemebyebOe vemeuesu³ee OJeefvemebkesÀleebveer yeveuesueer, meceepeJ³eJenejeuee
mee¿eYetle DeMeer Yee8)'
5.’OJeveer Je DeLe& ³eele meebie[ IeeueCeeN³ee ef®evneb®eer J³eJemLee cnCepes Yeemem³etj, GodOe=le : efceefuebo ceeueMes, `DeeOegefvekeÀ Yee6.cejeþerleerue YeePeeuesuee lelmece Meyo Deens. ’ceeveJeer cegKe³eb$eCesletve efvecee&Ce Peeuesueer OJeefveef®evnebveer³egkeÌle
Demeuesueer ³ee¢ef®íkeÀ mebkesÀleJ³e JemLee cnCepes `Yee7.keÀesMeJee*dce³eele YeeyeesueCes, OJeveer efvecee&Ce keÀjCes Demee Deens. ’ceeveJeer cegKeeJeeìs efveIeeu esues meeLe& OJeefvemebefnlee“
DeeefCe ’meeLe& DeeefCe DeefvJele DeMee OJeveeR®ee mecetn cnCepes®e YeeDeens. Fbûepeer keÀesMeele YeeHe³ee&³e meg®eefJeuesues Deensle. (GodOe= le : [e@. Jemeble kegÀyesj, [e@. megue#eCee kegÀuekeÀCeea, He=. 1,2).
efJeefMe<ì DeLee&®es ns OJeveer efJeefMe<ì efve³eceebveer SkeÀceskeÀebvee pees[uesues Demeleele. ³ee OJeveeR®ee
GHe³eesie J³eJenejHetleeameeþer kesÀuesuee Demelees.
³ee meJe& meceeJesM ekeÀ J³eeK³eeb®ee efJe®eej kesÀuee Demelee Debeflecele: YeekeÀjCeejer J³eeK³ee DeeHeu³eeuee Heg{erue He×leerves keÀjlee ³esF&ue. ’ceeveJeer YeeJeYeeJeveeb®eer osJeeCeIesJeeCe
keÀjCeejer, ³ee¢ef®íkeÀ meeLe& OJeveeR®eer He×leer, J³eJemLee cnCepes YeeDeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1)ceeveJeer Yee1De.7meejebMe
³ee IeìkeÀeceO³es DeeHeCe Yeep³eeceO³es ceeveJeer Je ceeveJeslej mebÒes

Page 16

16YeeDeY³eeme kesÀuee. Yee³ee efJeefJeOe DevegJeYee1De.8meboYe&ûebLe Je DeefOekeÀ Jee®eveemeeþer HegmlekesÀ
1) keÀeuesuekeÀj, vee. iees. : YeeDee. 1999.
2) kegÀyesj, Jebmele :YeekegÀuekeÀCeea, megue#eCee
3) iepeWêie[keÀj, Þeer. ve. :Yeeefle.Dee. 1991.
4)ûeeceesHeeO³es, ie.yeb. :Yee1964, og. Dee. 1979.
5) ieesjs, [e@. oeoe :DeeOegefvekeÀ YeeDeewjbieeyeeo, He.Dee. 2012.
6) OeeWie[s, [e@. jcesMe :Yee2006.
7) vescee[s, Yeeue®ebê :meeefnl³ee®eer Yee8) efceefuebo, ceeueMes, :DeeOegefvekeÀ YeeueeskeÀJee*dce³eie=n ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, He.Dee. 1995, ®eew.Dee. 2009
1De.9mebYeeJ³e ÒeMve
1) ceeveJeer YeeYee2) ceeveJeer Yee3) ceeveJeer Yee4) Yee5) ceeveJee®es Je ceeveJeslejeb®es mebÒesefìHee efuene :
1) Yee2) ceeveJeer Yeemunotes.in

Page 17

171Dee
YeeIeìkeÀ j®evee :
1Dee.1 GÎsMe
1Dee .2ÒemleeJevee
1Dee .3efJe1Dee .3.1 Yee1Dee .3.2 Yee1Dee .4Yee1Dee .4.1 mebHeke& Àefve<þ keÀe³e& / efveoxMeelcekeÀ keÀe³e&
1Dee .4.2 HeefjCeeceefve<þ keÀe³e&
1Dee .4.3 meboYee&leerue keÀe³e&
1Dee .4.4 DeeefJe1Dee .4.5 keÀeJ³eelce keÀe³e& / meeQo³ee&lcekeÀ keÀe³e&
1Dee .4.6 Yee1Dee .5meejebMe
1Dee .6MeyokeÀesMe
1Dee .7meboYe&ûebLe
1Dee .8DeeoMe& mebYeeJ³e ÒeMvemeb®e
1Dee.1Yee1.Yee2.Yee3.ceeveJee®es mebÒes4.Yee5.efJeefJeOe Yee6.mebÒes7.cejeþer Yee8.peerJeveefJe

Page 18

181Dee.2ÒemleeJevee
YeeDel³eble cenÊJee®es Debie Deens. meb%eeHeve keÀjCes ns® e YeeÒeYeeJeer Demes Mem$e Deens. YeeDeens. meeceeefpekeÀ peerJeveele meJe&®e #es$eele J³eJenej ne Yeepevceeuee Deeu³eeveblej l³eeuee yeesuelee ³esC³eeme meg©Jeele Peeu³eeHeemetve les DeKesj®³ee #eCeeHe³e¥le YeeGHe³eesie keÀjlees. meJe& YeeDeeHeu³ee ceveeleerue efJe®eej, YeeJevee, keÀuHevee ogmeN³ee J³ekeÌleerHe³e¥le Heesnes®eJee³e®ee Demelees, l³ee®³eeMeer
mebJeeo meeOee³e®ee Demelees, l³eemeeþer yeesueCeeN³ee®eer DeeefCe SskeÀCeeN³ee®eer mebJeeoYeeueeieles, pej meejKeer vemesue lej meb%eeHeve nesT MekeÀle veener.
Yee%eeveefveefce&leer, %eevemebJeOe&ve, %eevej#eCe ³eemeeþer Yeelemes®e l³ee®es mebJeOe&ve, efJekeÀmeve keÀjC³ee®es keÀece YeeefHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s peele Demelees, cnCetve ceeveJeer mebmke=Àleer®eer keÀuHevee DeeHeu³eeuee Yeenesles.
1Dee.3efJeYeeceeO³eceeletve J³eJenej keÀjle Demelees. ceeCetme efJe®eej ner YeeYeemebmLee efvecee&Ce keÀjCes, DeeefCe mebmke=Àleer®³ee efJekeÀeme keÀjCes Meke̳e Peeues Deens. YeeDeelceÒekeÀìerkeÀjCe Je efJe®eej ÒekeÀìerkeÀjCee®es Òec egKe meeOeve Deens. ceeCetme pemee HeefjJele&veMeerue Deens
lemes®e YeeefMekeÀlees cnCepes mebkessÀle efMekeÀle Demelees. p³ee YeeYeeSKeeÐee leeceerU ceeCemeeuee cejeþer Yeevemeles. l³eecegUs l³eebvee YeeYee1Dee.3.1 YeeJesieJesieUîee YeeDeensle.
1) vee. iees. keÀeuesuekeÀj : ’cetU DeeMe³eeMeer keÀe³e&keÀejCe mebyebOe vemeuesu³ee OJeefvemebkesÀleebveer
yeveuesueer , meceepe J³eJenejeuee meenîeYetle DeMeer Yee

Page 19

192)Þeer. ve. iepeWêie[keÀj :’³ee¢ef®íkeÀ OJeefvemebkesÀleeJej DeeOeejuesueer, meceepe J³eJenejeuee
meenîeYetle DeMeer He×leer cnCepes Yee3)Yeeue®ebê vescee[s :’Keeme ceeveJeer DeMeer mebosMe Jenvee®eer J³eJemLee cnCepes Yee4)S[Je[& meHeerj :’keÀuHevee, YeeJevee DeeefCe F®íe ogmeN³eeuee meebieC³ee®es, mJele:®³ee F®ísJej
DeJeuebyetve DemeCeejs ceeveJeer meeOeve cn Cepes Yee5)HeÀesefo&vee o m³eesm³etj :’OJeefve Je DeLe& ³eeble meebie[ IeeueC³ee®³ee ef®evneb®eer J³eJemLee cnCepes
Yee6)ke=À.Hee. kegÀuekeÀCeea :’Yeemecetn nes³e.“
7)[e@. YeesueeveeLe efleJeejer :’YeeDeHeves efJe®eejeW keÀes J³ekeÌle keÀjles nQ~“
8)[e@. Debpeueer meesceCe :’YeeDeens.“
JejerueÒeceeCes Yee1Dee.3.2 YeeYeeefveefce&leer kesÀueer Deens. ceeveJeer peerJeve megjUerle ®eeueC³eemeeþer YeeefJe®eejeb®es, YeeJeveeb®es ÒekeÀìerkeÀjCeemeeþer ner ceeveJeer iejpe Deens. meceepeeceO³es YeeDemeles. `YeekeÀ©ve efJeefvece³e meeOeCeejer efkebÀJee mebosMeve keÀjCeejer SkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee Deens.'
YeeceeveJee®³ee ieefleMeerue peeefCeJesuee DeefYeJ³ekeÌle keÀjC³ee®es meeceL³e& YeemeeOeve cnCepes Yeemeceepee®eer cetueYetle iejpe Deens. keÀesCel³eener meceepe J³eJemLesuee Jew®eeefjkeÀ DeeefCe yeewef×keÀ DeefOe<þeve
ÒeeHle keÀ©ve osC³ee®es keÀe³e& kesÀJeU YeeDeeefCe Deef mlelJeemeeþer keÀe³e&Meerue Demeuesueer YeeceeveJe meceepe mJele:®³ee YeeYeemeceepee®³ee HejbHeje, mebmke=Àleer, ®eejerefjleer, %eeve F. ®es peleve YeeogmeN³ee efHe{erkeÀ[s Jenvee®es keÀe³e& Yee

Page 20

20YeeÒel³eskeÀ YeeefcnCepes®e YeeSkeÀ meeceeefpekeÀ He×leer Deens. leer Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves oMe&efJelee ³esF&ue.
Jejerue He×leerves meb osMekeÀ Je ûenCekeÀlee& ³eebvee Yeel³eecegUs®e efJeefvece³e Ie[tve ³eslees DeeefCe ner YeeSkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee Deens.
1Dee.4 YeeYeeDemeles. mebHeke&À meeOeCes, mebosMe osCes ns cenÊJee®es keÀe³e& YeeJesieJesieUîee He×leerves HetCe& keÀj erle Demeles. meceepe DeefmleÊJeele ³esC³eemeeþer HejmHejmebyebOe, HejmHej
menkeÀe³e& ³eeble Deeblejef¬eÀ³ee Ie[Ces DeeJeM³ekeÀ Demeles. meceepeeceO³es YeekeÀjerle Demeles. YeeYeemebj®eveeJeeoer YeeModel ) ceeb[ues Deens. l³ee®³ee celes keÀesCel³eener YeeefGoenjCeeLe& -’efvemeie& efnjJee Deens“ ner SkeÀ YeeefSkeÀ uesKekeÀ Deens, lees keÀesCel³eelejer Þeesl³eeuee GkeÌleerletve (cesmespe) keÀener SkeÀ MeyoeLe&ce³e DeefYeÒee³e
meebiele Deens. ³eele efvemeiee&®es JeCe&ve Deens. cnCetve ³ee GkeÌleeruee `efvemeie&' ³ee JeC³e&efJeContext Deens. lemes®e JekeÌlee Je Þeesle e ³eeceO³es mebHeke&À meeOeCeejs MeeF&, keÀeieo, uesKeve ³eebmeejKes
mebHeke&À ceeO³ece Contact Deens. ner GkeÌleer cejeþer YeenesTve DeLe&mebÒesDemeleele.
jesceeve ³eekeÀesyemeve ³eeves YeeSkeÀ efJe®eej Deens. Yeeefl³eevegmeej YeeefefkebÀJee meboYe&, mebosMe, Òesmene cetueIeìkeÀevegmeej Yeecetue IeìkeÀ efveefM®ele kesÀues Deensle.munotes.in

Page 21

21
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2
JejerueÒeceeCes jesceeve ³eekeÀesyemeve® es efJe®eej mHe<ì kesÀues Deensle.
jesceeve ³eekeÀesyemeve ke=Àle cetue IeìkeÀevegmeej YeeGkeÌleer, YeeefJee®ekeÀe ®es ue#e JesOetve Iesles lesJne YeeYeekeÀe³e& FlejebHes#ee DeefOe keÀ ÒeYeeJeer nesT MekeÀles. meeefnl³eele mene keÀe³e& DebleYet&le Demeleele. HeCe
keÀefJelesle keÀeJ³eelce keÀe³ee¥®ee ÒeYeeJe DeefOekeÀ Demelees cnCetve YeeefÞeeslee / ûenCekeÀlee& 3) YeeefDebleYet&le Demeleele.munotes.in

Page 22

22jesceeve ³eekeÀesyemeve ³eeves Yee1) mebHeke&Àefve<þ keÀe³e& / efveoxMeelcekeÀ keÀe³e&
2) HeefjCeeceefve<þ keÀe³e&
3) meboYe&efve<þ keÀe³e&
4) DeeefJe5) keÀeJ³eelce efkebÀJee meeQo³ee&lcekeÀ keÀe³e&
6) DeefleYeeJejerue YeeDeeke=Àlee r ¬eÀ. 3
JejerueÒeceeCes jesceeve ³eekeÀesyemeveves Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves YeeDeens.
Jejerue mene IeìkeÀeb®ee meefJemlej efJe®eej keÀ© ³ee.
1Dee.4.1 mebHeke&Àefve<þ keÀe³e& / efveoxMeelcekeÀ keÀe³e& :
mebosMe pesJne ÒesmebHekeÀe&lcekeÀ keÀe³e& keÀjerle Demeles. ûenCekeÀl³ee¥ yejesyej kesÀJeU mebHeke&À ®eeuet þsJeC³eemeeþer SkeÀ GHe®eej
cnCetve ne mebosMe HeeþJeuee pee lees. Goe. HeÀesve Jejerue mebYee’n@uees, ley³esle keÀMeer Deens?“ ’meJe& þerkeÀ Deens vee?“ DeMee ÒekeÀej®³ee mebYeemebHeke&Àefve<þ keÀe³e& keÀjerle Demeles. meCeebefveefceÊe, Jee{efoJeme efveefceÊe MegYes®íe Yesì keÀe[& efoues peeleele.munotes.in

Page 23

23³ee MegYes®íe oesIeebceOeerue mebosMe mebHekeÀe&lce keÀe³e& keÀjerle Demeleele. ³esLes mebosMee®ee Yej mebHeke&À meeOekeÀ
IeìkeÀebJej Demelees.
mebHeke&Àefve<þ keÀe³ee¥ceO³es mebHeke&À keÀjCes cenÊJee® es Demeles. oesve J³ekeÌleeRceO³es mebHekeÀ& keÀMee
ÒekeÀej®ee neslees, ns cenÊJee®es Demeles. ÒesYeener Òeef¬eÀ³ee Ie[le Demeles. mebosMe ve keÀjCeejer J³ekeÌleer keÀesCel³ee meboYee&le yeesueles ne cenÊJee®ee Yeeie
Demelees. Goe. pesJne SKeeoe [e@keÌìj jesi³eeMeer mebHeke&À meeOelees, lesJne jesi³eebmebyebOeer meJ e& ceeefnleer Ieslees,
DeewefveIeeuesues menÒeJeemeer SkeÀceskeÀeb®eer DeesUKe keÀe{leele. meg©Jeele kegÀþs peeCeej, kegÀþs GlejCeej Heemetve
meg©Jeele nesles. ceie nUtnUt ieHHee ceeje³euee ueeieleele. ns Yee1Dee.4.2 HeefjCeeceefve<þ keÀe³e& :
mebosMe pesJne ûenCekeÀlee& ³ee IeìkeÀeJej ue#e keWÀefêle keÀjlees lesJne YeeHeefjCeec eefve<þ keÀe³e& keÀ© ueeieles. HeefjCeeceefve<þ keÀe³ee¥ceO³es ûenCekeÀl³ee¥Jej YeekeÀjerle Demeles. YeeceeveefmekeÀ HeeleUerJej nes le Demeles. YeemJeªHee®ee HeefjCeece keÀjC³eemeeþer YeeefkebÀJee Heg©veer ìekeÀe~“ ³ee mebosMeele ûenCekeÀl³ee &®³ee YeeJeveebvee, ceveeuee DeeJeenve kesÀues Deens.
ûenCekeÀl³ee¥®³ee ceveeJej HeefjCeece keÀjleele. cnCetve YeeûenCekeÀl³ee¥Jej YeekeÀewMeu³eHetCe& jerleerves JeeHejueer peeles. Goe. ’Deepe ceePee efvekeÀeue Deens“. ³eeceO³es ³esLes HeefjCeece
®eebieueener nesT MekeÀlees DeLeJee JeeF&ì ner nesT MekeÀlees. ³esLes YeeÒeYeeJe Hee[Ceejs keÀe³e& keÀjles.
YeeSKeeoe keÀefJe SsefleneefmekeÀ keÀefJelee SskeÀefJele Demesue, lesJne l³eele SsefleneefmekeÀ meboYe&, keÀeueKeb[,
ef®e$es, l³eeJ esU®eer HeefjefmLeleer [esUîeemeceesj GYeer keÀjlees. Þeeslee ceeveefmekeÀ HeeleUerJej l³ee SsefleneefmekeÀ
keÀeueKeb[ele peeleele. l³ee keÀeueKeb[e®es efvemeie&jc³e, keÀuHeveejc³e, ef®e$e Þeesl³eeb®³ee [esUîeemeceesj
GYes jenles. ne HeefjCeece YeeHegmlekesÀ, meeefnl³e, ef®e$eHeì, veeìkesÀ, otjef®e$eJeeCeer ³eeÜejs nesCeejs Yeenesles. lemes®e JesieJesieUîee ef®e$eefHeÀleer, peeef njeleer, Flej ceeefnleer F. letve HeefjCeeceefve<þ keÀe³e& YeekeÀjle Demeles. SKeeoe J³eeK³eelee SKeeos J³eeK³eeve oslees, lesJne l³ee®³ee J³eeK³eeveeletvener Þeesl³eebJej /
ûenCekeÀl³ee&bJej HeefjCeece nesle Demelees. ³esLes YeeÒe³eespeve Demeles. cnCetve HeefjCeeceefve<þ keÀe³e& ns Yee1Dee.4.3 meboYe&efve<þ keÀe³e& :
mebosMeve ns kesÀJeU ÒesYeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleer®eener meboYe& Demelees. ³esLes oesve J³ekeÌleeRceO³es mebYeekeÀe³ee¥ve Deepetyeepetleerue Heefjmejeleerue IeìkeÀeb®ee efveoxMe efkebÀJee JeCe&ve kesÀuesues Demeles. mebosMeve keÀjCeejer
J³ekeÌleer keÀesCel³ee meboYee&ves yeesueles ³eeuee cenÊJe efouesues Demeles. oesve J³ekeÌleer DeeHemeeble mebYee

Page 24

24keÀjerle Demeleele, lesJne l³eeb®es mebYeemeboYe& ne vemelees®e. lees meboYe&®e cenÊJee®ee Demelees. efþkeÀeCe, keÀesCe, keÀesCeemeeþer, keÀMeemeeþer ³eebme
cenÊJe Demeles. ³esLes Yee³esLes Jee®³eeLee&®³ee DeeÞe³e eves efJemeboYee&®³ee Jemlegefve<þ, ³eLeeLe& ceeefnleer Je %eeve keÀ©ve osles. Goe. oJeeKeev³eele [e@keÌìj®³ee
mebYeeGuuesKe Demelees®e. lemes®e MeslekeÀN³eeb®³ee mebYeenJeeceeve, efye³eeCes, efHekesÀ F. ®ee meboYe& ne Demelees®e. pemes J³eJemee³e leMee mJeªHee®es mebY eeJele nesle
Demeles. cnCetve J³eJemee³e, GÐeesie, J³eeHeej, jepekeÀejCe, meceepe, efMe#eCe#es$e F. ®es mebYeeDeeHeDeeHeu³ee mebyebefOele #es$eeMeer Demeles. cnCetve Yee1Dee.4.4 DeeefJeYeeueeieleele. keÀejCe DeelceÒekeÀìerkeÀjCe ner ceeveJee®eer vewmeefie&keÀ iejpe Deens. DeeefJenesCes nes³e. GkeÌleer pesJne JekeÌl³eeJej ue#e keWÀefêle keÀjles lesJne YeekeÀe³e& keÀ© ueeieles. Goe. ’efoJeme keÀmee Deeveboer Deens“ ³ee GkeÌleerkeÀ[s JekeÌl³ee®³ee Debieeves Heenlee
efoJemee®³ee nJeeceeve yeouee®³ee l³ee®³ee ce veeleerue Deevebo, Òesce, ÒeHegÀefuuele F. YeeJevee leerve DeeefJePeeu³ee®es efometve ³esles. cnCetve ³esLes Yeenesle Demeles. ceeveJe ne yeesueCeeje ÒeeCeer Deens. ceve ele Deeuesues efJe®eej yeesuetve oeKeJele Demelees. J³ekeÌle
nesCes ns Yeejesceeve ³eekeÀesyemeveuee meeefnl³eeleerue DeeefJe³esLes cenÊJe Deens. ³eeuee®e ³eekeÀesyevemeve Yee1Dee.4.5 keÀeJ³eelce efkebÀJee meeQo³ee&lcekeÀ keÀe³e& :
keÀeJ³eelce YeemebosMeve DeLeJee DeeMe³eeuee efJeMesefkebÀJee mJele:keÀ[s Jee®ekeÀe®es ue#e Iesles lesJne YeemebosMe ne IeìkeÀ mJe³ebcesJe mebosMevee®es GefÎ<ì yevelees. l³eeuee Flej keÀesCelesner GefÎ<ìs vemeleele. lees®e
mebosMe Flej keÀesCel³eener ÒekeÀejs Yeepees DeeMe³e lees®e mebosMe DeLeJee Mewueer vemeles. meeefnl³eele meeQo³e&efveefce&leer nesle Demeles. OJeefvemebkesÀleeves
meeefnl³ee®eer YeeYeeefDeeMe³e ÒeeHle neslees. DeMee JesUer meeefnefl³ekeÀ veJeerve Meyo le³eej keÀ©ve l³ee Meyo Òeefleceeb®³ee
meene³³eeves JesieUe Demee meeQo³ee&lcekeÀ DeLe& ÒekeÀì keÀjlees. Goe. HebJe®ejueer je$e, HeblebieeJes F. lemes®e
keÀener Jeeke̳ej®evee ner GoenjCeeoeKeue yeIelee ³esleerue. lemes®e Yeelees®e mebosMe DeLeJee Mewueer Demeles. Goe. ’efoJeme keÀmee Goeme Deens.“ ³ee le `me' ³ee JeCee¥®eer
HegvejeJe=Êeer meeOetve veeomeeQbo³e& efvecee&Ce keÀjles. lemes®e DeLee&b®³ee mlejeJej `Goeme' ne ceeveJeer YeeJeves®ee
iegCeOece& DeceeveJeer `efoJemeeuee' ueeJeuee Deens. cnCetve ³eele Yee(mebosMe) mJele:Jej®e ue#e keWÀefêle keÀjles efkebÀJee mJele:keÀ[s ûenCekeÀl³ee¥®es ue#e JesOetve Iesles, lesJne YeekeÀeJ³eelce efkebÀJee meeQo³ee&lcekeÀ keÀe³e& keÀ© ueeieles. Goe. ’veoer ogOeemeejKeer HesÀmeeUuesueer Deens.“ ³esLes
GkeÌleerJej efkebÀ Jee mebosMe Jej ue#e keWÀefêle Peeuesueer Demetve ’ogOeemeejKeer HesÀmeeUuesueer“ ne Meyo DeeHeuesmunotes.in

Page 25

25ue#e JesOetve Iesles. ³ee mebosMeveele MeyoJe¬eÀlescegUs Jee®ekeÀe®es ue#e JesOeues peeles DeeefCe cnCetve®e ³esLes YeekeÀeJ³eelce efkebÀJee meeQo³ee&lce keÀ keÀe³e& keÀjles.
1Dee.4.6 YeeYeekeÀjCes ner keÀe³e& YeeDeeHeueer efMekeÀC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee osKeerue ³ee Yeenesle Demelees. Yee³ee®es GÊej DeeHeCe YeeF. YeekeÀe³e& cnCeleele.
Jejerue ÒeceeCes jesceeve ³eekeÀesyemeveves Yee1Dee.5meejebMe :
YeeJenve keÀjCes ns®e Deeo³e keÀe³e& Deens. YeekeÀjC³ee®esner meeOeve Deens. l³eecegUs %eeveefveefce&leer, %eeve j#eCe, %eevemebJeOe&ve ³eekeÀefjlee Yeeþjles. DeeHeueer mebmke=Àleer SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erHe³eb&le meb¬eÀefcele kesÀueer. Yeemeceepee®³ee mebmke=Àleer®ee Yeeie Deens. meceepee®³ee HejbHeje, Þe×e, %eeve F. keÀe³e& YeecnCetve YeemeeOeve Deens. l³ee®es peleve YeeDeefveJee³e& Deens. YeeDeens.
DeelceefveJesove DeeefCe DeelceÒekeÀìerkeÀjCee®es cenÊJee®es meeOeve cnCepes YeemeceepekeÀejCe, jepekeÀejCe, owvebefove peerJeveÒeCeeueer F. meJe& YeemebosMeve efkebÀJee mebÒesmebmLee Deens.
Yee1Dee.6MeyokeÀesMe
mebÒesYeeÒesûeenkeÀ -mebosMee®es ûenCe keÀjCeejemunotes.in

Page 26

26YeeYeemeeceeefpekeÀ mebmLee -meceepeeleerue ³eesi³e J³eJemLee
mebÒesHegjefJeCes, mebosMe o sCes, cele osCes, F. mJeªHee®³ee oesve HejmHej efYevve yeepetbceOeueer ef¬eÀ³ee -
Òeefleef¬eÀ³ee cnCepes meb%eeHeve DeLeJee mebÒes1Dee.7meboYe& ûebLe

1.ke=À.ve. kegÀuekeÀCeea -cejeþer Yee2.Òe. ve. peesMeer -megyeesOe Yee3.Þeer. ve. iepeWêie[keÀj -Yee4.[e@. Deefveue ieJeUer -Yee5.[e@. me.ie. ceeUMes -Yee[e@. o.jer. Hegb[
[e@. Debpeueer me esceCe
6.vee. iees. keÀeuesuekeÀj -Yee1Dee.8DeeoMe& ÒeMvemeb®e
1) Yee2) Yee3) Yee4) ìerHee efuene.
De) Yeeye) jesceeve ³eekeÀesyemeveke=Àle Yee



munotes.in

Page 27

272De
YeeIeìkeÀ j®evee :
2De.0 GefÎ<ìs
2De.1 ÒemleeJevee
2De.2 efJe2De.2.1 Yee2De.2.2 mebmke=Àleer mebkeÀuHevee
2De.2.3 meceepe mebkeÀuHevee
2De.2.4 meHeerj -JeesHe&À ³eeb®ee Yeeef2De.2.5 Yee2De.2.6 Yee2De.2.7 Yee2De.2.8 Yeeef2De.2.9 Yee2De.3 meceejesHe
2De.4 ÒeMveeJeueer
2De.5 meboYe&ûebLe met®eer
2De.0 GefÎ<ìs
YeemeHeerj -JeesHe&À ³eeb®ee YeeefYeemeceepeeleerue YeeYeeYee

Page 28

282De.1 ÒemleeJe vee
YeeDeletì Demelees. mJele:®eer YeeceeveJeer meceepeele Jee{uesuee Deee fCe MeejerefjkeÀ efkebÀJee ceeveefmekeÀ J³ebie vemeCeeN³ee Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee
SkeÀlejer YeeYeemebmke=Àleeruee Hee³eeYetle þjuesueer DeMeer iees<ì Deens. ceeveJeer peerJeveeuee YeeceeveJeeuee efceUeuesueer HeÀej ceesþer osCeieer Deens. YeeDeefJeYeep³e IeìkeÀ Deens. ceeveJeer peerJevee®³ee Òel³eskeÀ #es$eele YeeceeO³eceeletve®e ceeCetme peerJeve J³eJenej keÀjerle Demelees. ceeveJe DeeHeu³ee YeeJeYe eJevee YeekeÀjle Demelees. lees YeekeÀjlees, keÀefJelee efueefnlees, lemes®e Keesìsner yeesuelees, mebleeHe J³ekeÌle keÀjlees, keÀOeer jeieeJele es, ef®e[lees,
Deevebo J³ekeÌle keÀjlees, DeMeeÒekeÀejs YeeefJe®eej, DevegYeJe, YeeJevee, keÀuHevee ³eeb®eer osJeeCeIesJeeCe YeemebHeke&À meeOeleele. SkeÀceskeÀebvee mecepetve Iesleele. meceepe J³eJeneje®es meJe&Þes<þ meeOeve cnCetve YeeHeenlee ³esles. meceepeeleerue J³ekeÌleeRyejesyej®es DeeHeues yengleskeÀ JeeieCes YeeYeeyeoue Ie[JeC³ee®es meeceL³e& HeÀkeÌle Yeemebmke=ÀleceOeerue `Yee`yeesueCes' DeeefCe cnCetve YeekeÀuHevee HetJee&Heeme ®eeuele Deeuesueer Deens. FbûepeerceO³es YeeJeeHejuee peelees. ³ee Meyoe®ee Giece Lingua ³ee ue@efìve Meyoeletve Peeuee Deens. Lingua ³ee®ee DeLe&
Speech cnCepes yeesueCes Demee neslees. cnCetve Language ³ee Meyoe®ee DeLe& Yeeyeesueueer peeles leer nes³e.
³ee DeeOeejs DeeHeu³eeuee Yee`ceeveJeer cegKeeletve efveIeeuesu³ee meeLe& OJeveeR®ee mecetn cnCepes YeeYeeDeHeefjne³e& Yeeie cnCetve ³ee m eb%ee HejmHejHetjkeÀ Deensle. ceeveJeer peerJeveeuee J³ekeÌle keÀjC³ee®es meeceL³e&
YeeefJekeÀeme Yeemebmke=Àleer®es SkeÀ DeefJeYeep³e Debie Deens. ³ee Debiee®ee DeY³eeme keÀjleevee meceepe ner mebkeÀuHevee mecepetve
IesCes eflelekesÀ®e cenÊJee®es Deens. meceepe cnCepes ceeveJee®ee mecetn Fleke̳ee ce³ee &efole DeLee&ves meceepee®eer
J³eeK³ee keÀjlee ³esCeej veener. ceeveJeslej peerJe osKeerue mecegnelcekeÀ He×leerves peieleele. ceeveJe osKeerue
meceepee®eer efveefce&leer keÀ©ve peerJeve peiele jenlees. cee$e ceeveJeslej meceepee®eer efveefce&leer cetueYet le pewefJekeÀ
ÒesjCesletve Peeuesueer Deens. lej ceeveJee®eer meceepeefveefce&leer ceeie®eer ÒesjCee FlekeÀer ce³ee&efole vemeles. ceeveJe
DeeHeu³ee keÀewMeu³ee®ee GHe³eesie keÀ©ve peerJeveemeeþer HetjkeÀ peerJeveHe×leer efvecee&Ce keÀjle Demelees. nermunotes.in

Page 29

29peerJeve He×leer cnCepes l³ee®eer mebmke=Àleer nes³e. YeeHejmHejHetjkeÀ mebyebOe Deens.
2De.2 efJeYeeYeemeeHes#eleeJeeoe®ee efme×eble, YeeyengefpevemeerHeCee, Yee2De.2.1 YeeceeCetme ne meceepeMeerue ÒeeCeer Deens. ceeCetme meceepeekeÀ[tve YeepeerJeveele YeeYee®eejerefjleer SkeÀe efHe{ erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s YeeceeCemeeJej DeveskeÀ ÒekeÀej®es mebmkeÀej keÀjles. mebmke=Àleer ceeCemeeuee ®eebieu³ee meJe³eer ueeJele Demeles. ns
mebmkeÀej YeeDeens, Deieoer l³ee®eÒeceeCes ceeCemee®³ee pe[CeIe[CeerceO³es mebmke=Àleer meg×e HeÀej cenÊJee®eer Deens.
DeeHeu³ee mebmke=ÀleerceO³es DeveskeÀefJeOe iees<ìer Deensle DeeefCe DeveskeÀefJeOe iees <ìer ne l³ee YeeDemelees, l³ee YeeDeeuesues Demeles DeeefCe mebmke=ÀleerceO³es p³ee iees<ìer Demeleele l³ee Heg{erue efHe{erkeÀ[s HeeþJeC³ee®e s keÀece
Yeemebmke=ÀleerceO³es pes pes Deens les meJe&®³ee meJe& YeepeerJeveeceO³es DeeleeHe³e¥le p³ee iees<ìer De euesu³ee Deensle, l³eeves p³ee iees<ìer ÒeeHle kesÀu³ee Deensle l³ee
mebmke=Àleerves DeeHeu³eeuee efouesu³ee Deensle. cnCetve ceeveJee®eer mebmke=Àleer efìkeÀJee³e®eer Demesue lej YeecenÊJee®eer þjles. YeeefHe{erkeÀ[s, ogmeN³ee efHe{erkeÀ[tve eflemeN³ee efHe{erkeÀ[s Jeentve vesC³ee®es keÀece keÀjle Demeles. YeeDeKeb[HeCes meg©®e Demeles. Òel³eskeÀ meceepee®es ns mebef®ele Deens, peer mebHeÊeer Deens, peer ceeueceÊee Deens
leer Heg{erue efHe{îeebkeÀ[s IesTve peeC³ee®es keÀe³e& Yeemebef®ele Deens.
DeMeeÒekeÀejs ceeveJeer peerJeveele YeeDeveskeÀefJeOe iees<ìer Yeeefvecee&Ce keÀjCes DeeefCe mebmke=Àleer®ee efJekeÀeme keÀjCes YeeDeeefCe mebmke=Àleer efMeJee³e Yeemebef®ele SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s HeeþJeC³ee®es keÀe³e& Yee³eeb®ee DevegyebOe Demelees.munotes.in

Page 30

302De.2.2 mebmke=Àleer mebkeÀuHevee :
mebmke=Àleer ne Meyo `mebmkeÀej' ³ee MeyoeHeemetve Deeuee Deens. mebmkeÀej ne kegÀìtbyeeletve,
meceepeeletve neslees, lemes®e YeekeÀjC³ee®es meeceL³e& meceepeele Deens. lej meceepee®es mebJeOe&ve keÀjC³ee®es meeceL³e& YeeJewefMe<ìîeHetCe& peerJeveHe×leer cnCepes mebmke=Àleer nes³e. ceeveJee®es Dee®eej -efJe®eej, keÀuee, meCe , GlmeJe,
ª{er -HejbHeje, Þe×e DebOeÞe×e Fl³eeoer IeìkeÀ mebmke=ÀleerceO³es ³esleele. meceepeeceO³es Demeuesueer ner
mebmke=Àleer meeefnl³eeceO³es ceeb[ueer peeles. meeefnl³eefveefce&leer ne ceeveJee®³ee meeceeefpekeÀ peerJevee®ee SkeÀ
meebmke=ÀeflekeÀ GHe¬eÀce Deens lemes ®e pees mebmke=Àleer®ee SkeÀ IeìkeÀ Deens. meeefnl³ee®ee DeeefCe meceepe
mebmke=Àleer®ee HeÀej efvekeÀì®ee mebyebOe Demelees. meeefnl³e ne SkeÀ ³ee mebmke=Àleer®ee®e Yeeie Deens.
mebmke=Àleer cnCepes efJeefMe<ì keÀeUeleerue efJeefMe<ì meceepee®eer peieC ³ee®eer efJeefMe<ì jerleer efkebÀJee
He×leer nes³e. ³ee He×leerle Oece&keÀuHevee, Dee®eej -efJe®eej, ª{er, HejbHeje, leÊJeÒeCeeueer mebkesÀle,
efMe<ìe®eej, Òeeflecee, ÒeleerkesÀ, Yeeneslees. Lees[ke̳eele YeeJ³eeHekeÀ DeeefCe Del³eble iegbleeiegbleer®es Deens. meceepee®es DeeefCe mebmke=Àleer®es mJeªHe meeefnl³eele DeyeeefOele
DemeCes ns mecee pee®³ee efpeJebleHeCee®es ue#eCe ceeveeJe³eeme njkeÀle veener.
mebmke=Àleer J³eeK³ee :
`mebmkeÀejeves p³ee®eer efme×er nesles l³eeme mebmke=Àleer cnCeleele.'
`mebmke=Àleer cnCepes ceeveJee®ee meceûe Dee®eej, efJe®eej DeeefCe J³eJenej nes³e.'
mebmke=Àle er®es ÒekeÀej :
i)YeeweflekeÀ mebmke=Àleer
ii)DeO³eeeflcekeÀ mebmke=Àleer
i)YeeweflekeÀ mebmke=Àleer :
ceeveJee®es peerJeve megKekeÀj Je megme¿e nesC³eemeeþer p³ee YeeweflekeÀ iees<ìeR®eer DeeJeM³ekeÀlee
Demeles l³eeme YeeweflekeÀ mebmke=Àleer Demes cnCeleele. Goe. Iej. Yeeb[erkegbÀ[er, keÀHe[s, oeieoeefieves,
KeeÐeHeoeLe& F.
ii)DeO³eeeflcekeÀ mebmke=Àleer :
ceeveJeer ceveeuee DeefOekeÀ mece=× DeeefCe DeefOekeÀ me#ece keÀjC³eemeeþer p³ee iees<ìer®eer iejpe
Demeles l³eeme DeO³eeeflcekeÀ mebmke=Àleer Demes cnCelee le. Goe. Oece&, leÊJe%eeve, efJeÐee, keÀuee, meeefnl³e,
cetu³e, Þe×e ³ee iees<ìeRcegUs ceeveJeeJej DeO³eeeflcekeÀ mebmkeÀej nesleele.
2De.2.3 meceepe mebkeÀuHevee
SkeÀe efJeefMe<ì efJe®eejeves, O³es³eeves SkeÀ$e Deeuesu³ee mecegneuee meceepe cnCeleele. meeefnl³e ner
meceepee®eer DeefYeJ³ekeÌleer Demeles. meeefnl³eele ³esCeejs efJepeerJeveeefJeSkeÀ J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee Deens. ceeveJeer mecetn, peele, Oece& DeMee DeveskeÀ DeLee&ves meceepe ne Meyomunotes.in

Page 31

31J³eJenejele JeeHejuee peelees. meceepe yeveC³eemeeþer ueeskeÀebceO³es mebyebOeeb®eer efJeefMe<ì ÒekeÀej®eer J³eJemLee
Demeles. meceepe cnCepes mebyebOeeb®es efJeefJeOe Heojer peeUs Demeles. meceepe cnCepes kesÀJeU J³ekeÌleer®ee mecetn
vemelees, lej l³eele mebyebOeeb®eer J³eJemLee Demeles. meceepeeceOeerue ceeCemeebceO³es pevceeHeemetve les ce=l³etHe³e¥le
Òel³e#e -DeÒel³e#e mebyebOe pees[uesues De meleele. ceeveJe ne SkeÀ meeceeefpekeÀ ÒeeCeer Deens.
Lees[ke̳eele, meceepe ne SkeÀe DeLeea meeefnl³eefveefce&leer®es keÀejCe Deens. meeceeefpekeÀ mebyebOeeb®es
peeUs cnCepes mecee³e nes³e. efJeefMe<ì YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleerle mLeeef³ekeÀ Peeues u³ee ueeskeÀeb®ee ieì,
l³eeceO³es Demeuesues megKe -og:Ke, Dee®eejefJe®eej cnCepes meceepe nes³e. ³eeJe©ve meceepee®eer keÀener ue#eCes
meebielee ³esleele. leer Heg{erueÒeceeCes -
efJeefMe<ì YetÒeosMe
ueeskeÀmebK³ee
ÒepeeslHeeove
meJe&meceeJesMekeÀ mebmke =Àleer
meceepe DeeefCe meeefnl³ee®ee SkeÀ He×leMeerj DeY³eeme ÖeWÀ®e efJe®eejJeble efnHHeesueerve lesve ³eeves
ÒeLece kesÀuee. lesve®³ee celes, keÀesCel³eener Yee³egieÒeJe=Êeer (Manent), ³ee le erve IeìkeÀeb®ee HeefjCeece Demeles. meeefnl³ee®ee meeje J³eeHeej osMekeÀeue
HeefjefmLeleerves, JebMe, HeefjefmLeleer, ³egieÒeJe=Êeer ³eebveer Òesefjle, ÒeJeeefnle DeeefCe efve³ebef$ele neslees. meeefnl³e ns
efJeefMe<ì meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®es DeHel ³e Demeles; ceesleer DeeefCe efMebHeuee ³eeb®³ee mebyebOeebmeejK³ee ne
mebyebOe Demelees, Demee efJe®eej lesve ³eebves ceeb[uee.
2De.2.4 meHeerj -JeesHe&À ³eeb®ee YeeefS[Je[& meHeerj DeeefCe l³ee®ee JeesHe&À³eebvee r YeeYeeefmebMeesOeveeletve efvecee&Ce Peeuee. ne efme×eble `meHeerj -JeesHe&À ne³eHe esefLeefmeme' cnCetve DeesUKeuee peelees.
DeeefOe meHeerjves 1929 ceO³es YeeefceO³es ner mebkeÀuHevee ceeb[ueer. oesIeebveer ceeb[uesu³ee ³ee mebkeÀuHevesuee meHeerj -JeesHe&À ³eeb®ee DeY³egHeiece
Demes cnìues peeles.
YeeDemeles. cnCetve®e YeeYeeefmebyebOeer®ee ne cenÊJeHetCe& efme×eble Deens. ³ee efme×ebleeHetJeea Demes ceeveues pee³e®es keÀer, YeeYeeDeeefCe JeesHe&À ³eebveer Dee#esHe Iesleuee. l³eeb®³ee celes, Yeevemeles. ceeveJeer DevegYeJe Y eekesÀJeU JeCe&ve keÀjC³ee®es meeOeve veener. JeemleJee®³ee DevegYeJeeJej YeeDemelees. JeemleJee®³ee ³ee DevegYeJeecegUs Yeener YeeDemelees. ceeCemee®es eve ns Yee

Page 32

32meHeerj DeeefCe Jee sHe&À ³eebveer YeeJ³eeJemeeef³ekeÀ DevegYeJeeletve Yeeefve¢ef<ìkeÀesve efve³ebef$ele neslees. l³eecegUs keÀesCel³eener meceepe®eer pe[CeIe[Ce l³ee meceepee®³ee YeeefmeJe³eerJe©ve ue#eele ³esles. ceneje<ì^eceO³es DeveskeÀ peeleer peceelee R®es ueeskeÀ jenleele. peeleeRceO³es Hegvne
efJeefJeOe Heesìpeeleer efomeleele. l³eeb®es efjleerefjJeepe, HejbHeje, Þe×e ³eeceO³es mJele:®es efvejeUsHeCe l³eebveer
peHeuesues efomeles. meceepee®³ee peerJevemejCeer®ee YeepeeefCeJee, YeeJevee, ¢ef<ìkeÀesve, Dee®eej efJe®eej, Jele&ve, DeHes#ee YeecnCepes®e ceeveJeer efJe®eej, mebkeÀuHevee, DevegYeJe ³ee iees<ìer YeemeHeerj -JeesHe&À ³e eb®³ee Yeeefefceefuebo ceeueMes cnCeleele, ceeveJeer peeefCeJee, YeeJevee, Dee®eejefJe®eej, ª{er, HejbHeje, ¢ef<ìkeÀesve
³eeb®³eeJej Yee2De.2.5 YeeceeveJeeuee YeeYeene meceepeeleu³ee ceeCemeebvee pees[Ceeje SkeÀ ogJee Demelees. ceeveJeer peerJeveeuee ieefleMeerue yeveJeC³ee®es
keÀe³e& YeemeeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ J³eJenejeleerue Yeepeeleer®es, JesieJesieUîee Oecee&®es, JesieJesieUîee YeeYesoeb®ee DeY³eeme meceepe YeemeceepeekeÀ[tve ÒeeHle Peeuesues Demeleele. l³eecegUs l³ee DeLee&®es DevJe³eeLe& meceepee®³ee meboYee&l e®e keÀjeJes
ueeieleele. l³ee®eyejesyej Oeelet, Oeeletuee ueeieCeejs Òel³e³e, meJe&veece, efJeMesefJe®eej meeceeefpekeÀ meboYee&®³ee DeeOeejeves kesÀuee peelees.
YeekesÀuee peelees. YeeDeekeÀejeuee ³esles. meceepeeceO³es meJe&$e JesieJesieUîee YeeMeskeÀ[es YeeYeewieesefuekeÀ, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer keÀejCeerYetle Demeles. l³eecegUs YeeDeeefCe Ye e¢ef<ìkeÀesve meceepe Yee2De.2.6 YeeYeejleer³e meceepe ne yengYeeefYeejleer³e meceepeeceO³es meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ Sske̳e efometve ³esles. keÀesCel³eener meceepe J³eJemLesuee
Jew®eeefjkeÀ DeeefCe yeewef×keÀ DeefOe<þeve ÒeeHle keÀ©ve osC³ee®es keÀe³e& Y eeYeemJeªHee®eer keÀe³e& keÀjeJeer ueeieleele. Goe. JeCe&ve, efJeMuesDeMee DemebK³e iees<ìer ceeveJe Yee

Page 33

33Yeeceeb[ueer. lees cnCelees, YeeYeeefDeekeÀueve keÀ©ve IesC³ee®eer, mecepetve IesC³ee®eer peer #ecelee Demeles, leer #ecelee cnCepes `Yeeefnes³e. ®ee@cmkeÀer®³ee `Yeemeceepe YeemeceepeeceO³es efJeefJeOe HeeleUerJej JeeHejueer peeles. keÀesCeleerner ceeveJeer YeekeÀe³e& keÀjle veener lej leer JesieJesieUîee ÒekeÀej® es meeceeefpekeÀ keÀe³e& keÀjle Demeles. DeeHeu³ee ceveeleerue
YeeJevee, efJe®eej, keÀuHevee J³ekeÌle keÀjCes DeMee DemebK³e iees<ìer DeeHeCe YeeYeejleele JesieJesieUîee peeleer, Oecee&®es, YeemeeceeefpekeÀlee ÒekeÀì nesle Demeles. meceepeeleerue efJeefJeOe mlej, efuebieYeso, peeefleYeso, DeeefLe&keÀ mlej
DeeefCe ÒeeosefMekeÀ Yeso ns YeeYee2De.2.7 YeeÒel³eskeÀ YeekeÀe³e&jl e Demeleele ³eeuee®e `YeemeeceeefpekeÀ Yeeefvecvemlej DeMeer veeJes efoueer.
i)G®®emlej (High Level) :
YeeG®®emlej DeewHe®eeefjkeÀ meboYee&le JeeHejuee peelees. ne G®®emlej cegÎece efMekeÀeJee ueeielees.
ii)efvecvemlej (Low Level) :
Yeepeelees. Yeevewmeefie&keÀHeCes efMekeÀle e³ e s l e e s .
2De.2.8 YeeefYeelemes®e Òel³eskeÀ meceepee®eer efYeVe efYeVe mebmke=Àleer Demeles. DeeHeu³ee Yeejle e®ee efJe®eej keÀje³e®ee Peeuee
lej, YeejleeceO³es efJeefJeOe Oecee&®es, efJeefJeOe peeleeR®es, efJeefJeOe Yeepeieeleerue meJee&le ceesþe yengYeeefYeeÒeefleefveefOelJe keÀjerle Demeleele.
Òel³eskeÀ meceepee®eer mJele:®eer mebmke=Àleer Demeles. meCe, GlmeJe, ª{er -HejbHeje, keÀHe [s,
oeieoeefieves, Þe×e, KeeÐeHeoeLe&, Jemlet, efjleerefjJeepe, keÀuee, meeefnl³e ³eeletve meebmke=ÀeflekeÀ efJeefJeOelee
efometve ³esles. mebmke=Àleer®es peleve, mebJeOe&ve DeeefCe meb¬eÀceCe YeeDeLeJee Flej ke ÀesCel³eener keÀejCeeves efYeVeefYeVe mebmke=Àleer SkeÀ$e ³esleele lesJne meebmke=ÀeflekeÀ lemes®e
YeeefJesieJesieUs meceepe ieì SkeÀef$ele iegC³eeieesefJeboeves veeboleevee efomeleele.munotes.in

Page 34

342De.2.9 YeeceeCetme meceepeekeÀ[tve pes efceUJelees l³eeuee %eeve cnCeleele. J³ekeÌleeruee %eeve meceepeekeÀ[tve
efceUle Demeles. Yeemeceepee®³ee mebHekeÀe&le Deeu³eeefMeJee³e efMekeÀlee ³esle veener. Òel³eskeÀ meceepee®eer mebmke=Àleer efYeVe Demeles.
leer Òel³eskeÀ meceepeevegmeej JesieJesieUer Demeles. l³eece gUs meceepee®es efJeefMe<ì Meyo efkebÀJee KeeÐeHeoeLe& Flej
YeeDemeleele. l³ee l³ee mebkeÀuHevee efJeefMe<ì mebmke=Àleerves pevceeuee Ieel euesu³ee Demeleele. Goe. ceesokeÀ,
HegjCeHeesUer, efHeìues ³ee ceneje<ì^er³eve KeeÐeHeoeLee¥®es Flej YeekeÀejCe Fbûepeer YeeDeLe&efJeMesYeeþsJetve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀejCe Yee`yeesueCes' (JeeCeer) ner ceeveJeeuee efvemeiee&keÀ[tve efceUeuesueer osCeieer Deens. l³ee DeeOeejs ceeveJeeves YeeIe[Jeueer Deens. keÀuHevee ³eeb®eer DeefYeJ³ekeÌleer n er cetueYetle ÒesjCee nesleer. ³ee osJeeCeIesJeeCeer®³ee Òeef¬eÀ³esuee
`mebÒespeeCeJeles. cnCetve YeeceeCemes SkeÀceskeÀebMeer mebHeke&À meeOeleele. SkeÀceskeÀebvee mecepetve Iesleele, SkeÀceskeÀebMeer veeleer, mebyebOe
ÒemLeeefHele keÀjleele. ³ee YeeefDeens. ceeveJeer meceepe DeeefCe YeeDeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Yee2De.3 meceejesHe
DeMeeÒekeÀejs YeeJ³eeHekeÀ DeeefCe Del³eble iegbleeiegbleer®es Deens. meceepee®es DeeefCe mebmke=Àleer®es mJeªHe meeefnl³eele DeyeeefOele
DemeCes ns meceepee®³ee efpeJebleHeCee®es ue#eCe ceeveeJe³e eme njkeÀle veener. DeefYeJ³ekeÌleer®³ee ÒesjCesletve
mebosMeve, mebÒesnesleele. cnCetve®e Yee2De.4 ÒeMveeJeueer
1.õõõõ -ns peerJeve J³eJeneje®es ÒeYeeJeer ceeO³ece Deens.
2.Yee

Page 35

353.ceeveJeer Yee4.Yeeef5.Yee6.Yee7.ceeCetme meceepeekeÀ[tve pes efceUJelees l³eeuee õõõõ -cnCeleele.
8.meHeerj DeeefCe JeesHe&À ³eebveer õõõõö ³eeb®³ee mebyebOeeuee cenÊJe efoues.
9.ceeveJee®es peerJeve megKekeÀj Je megme¿e nesC³eemeeþer p³ee YeeweflekeÀ iees<ìeR®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles
l³eeme õõõõ Demes cnCeleele.
10.ceeveJeer peerJeveele YeeìerHee :
1.mebmke=Àleer mebkeÀuHevee
2.meceepe ner mebkeÀuHevee
3.meeHes#eleeJeeoe®ee efme×eble
4.meceepe Yee5.Yee6.YeeoerIeexÊejer ÒeMve
1.Yee2.meHeerj DeeefCe JeesHe&À ³eeb®ee Yeeef3.Yeeef4.mebmke=Àleer ner mebkeÀuHevee meefJemlej ceeb[tve mebmke=Àleer®³ee ÒekeÀejeb®eer ®e®ee& keÀje.
5.Yee2De.5 meboYe&ûebLe met®eer
ceeueMes, efceefuebo -meeceeefpekeÀ YeeueeskeÀJee*dce³e ie=n
ceeueMes, efceefuebo -YeeHeeO³es, efobieyej -meeefnl³e, meceepe DeeefCe mebmke=Àleer, ueeskeÀJee*dce³e ie=n.
[e@. keÀeuesuekeÀj, vee. iees. -Yee[e@. keÀeuesuekeÀj, vee. iees. -Fefleneme DeeefCe Yetieesue, c eewpe ÒekeÀeMeve
DeeHeìs, ceeOeJeer -meeceeefpekeÀ YeeJejKes[s, jcesMe -meceepe YeeOeeWie[s, jcesMe -Yeemunotes.in

Page 36

362Dee
YeeIeìkeÀ j®evee :
2Dee.0 GefÎ<ìs
2Dee.1 ÒeemleeefJekeÀ
2Dee.2 peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe Yeeef2Dee.3 Yeeef2Dee.4 Yee2Dee.5 Yee2Dee.6 Yeeef2Dee.7 Yeeef2Dee.8 Yeeef2Dee.9 Yee2Dee.10 meejebMe
2Dee.11meboYe&ûebLe Je DeefOekeÀ Jee®eveemeeþer HegmlekesÀ
2Dee.12IeìkeÀeJej DeeOeeefjle ÒeMve
2Dee.0 GefÎ<ìîes
YeepeeieeflekeÀerkeÀjCe ³ee mebkeÀuHeves®ee Heefj®e³e DeeHeu³eeuee keÀªve I³ee³e®ee Deens.
peeieeflekeÀerkeÀjCe YeeDeenesle.
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs YeeYee®e®ee& ke ÀjCeej Deenesle.
Yeeef

Page 37

372Dee.1 ÒeemleeefJekeÀ
ceeveJeeuee YeeieJemeues. HeCe YeeneJeYeeJe, ef®evneb®eer YeeOJeveer®es mee ceL³e& keÀUues DemeeJes. ceeveJeer OJeveer®eer DeveskeÀ GHe³egkeÌlee ue#eele Ieslee l³ee OJeveeRvee DeLe&
osTve ceeveJeeves DeeHeueer YeeMeyo efveefce&leer keÀ©ve DeeHeue er YeeDeeefCe JeýeªHe iees<ì veener. YeewieesefuekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe Mewueer ¢<ìîee leer efJeefJeOe mlejebJej efJeefJeOe
ÒekeÀejs DeJelejleevee efomeles. efJeefJeOe Ò ekeÀejs DeJelejleevee SKeeÐee YeeveeceMescnCepes keÀe³e DeeefCe ³ee NnemeeJej YeeefDeeHeCe ®e®ee& keÀjCeej Deenesle.
peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³escegUs meceepe, J³ekeÌleer DeeefCe YeeveJeer ªHes, veJeer JeUCes IesT ueeieues Deensle. yeouel³ ee DeeefLe&keÀ OeesjCeebcegUs DeeefCe peerJeve mebIemeceepee®³ee YeeleMeer YeeefkeÀmes ne iebYeerj ÒeMve Deens. keÀejCe YeeHeueerkeÀ[s efleuee SkeÀ meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ YetefcekeÀe Demeles. Yee`DeesUKe' Demeles. mecepee®eer meebmke=ÀeflekeÀ pe[CeIe[Ce keÀjCeejer `J³eJemLee' Demeles.
peeieeflekeÀerkeÀjCee®es Yee`peeieeflekeÀerkeÀjCe' ner mebkeÀuHev ee mecepetve IesT³ee.
2Dee.2 peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe YeeefpeeieeflekeÀerkeÀjCe ner cetuele: cegkeÌle DeLe&J³eJemLes®ee DeJeuebye keÀ©ve efvecee&Ce Peeuesueer DeveskeÀ
HeefjCeeces Demeuesueer Heef jefmLeleer mHe<ì keÀjCeejer meb%ee Deens DeeefCe YeeceeO³ece Deens. YeemeeHes#e Demeleele ns ue#eele Iesleues lej peeieeflekeÀer keÀjCeeves yeoueCeejer meeceeefpekeÀ efmLeleer, ®esnjeceesnje
yeoueuesueer mebmke=Àleer DeeefCe J³ekeÌleer®eer yeoueuesueer ceeveefmekeÀlee ³ee®ee mJeeYeeefJekeÀ HeefjCeece
YeepeeieeflekeÀerkeÀjCe cnCepes Ye eb[Jeueer DeeOegefvekeÀles®eer veJeerve efJeMespeeles. mLetueceeveeves peie SkeÀ nesle ®eeueu³ee®eer YeeJevee peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle DeefYeÒesle Deens.
³ee HeefjJele&vee ceeies Yeeb[Jeueer, jepekeÀer³e, DeLe& J³eJemLesleerue meb¬eÀceCe keÀejCeerYetle Deens. efJemeeJ³ee
MelekeÀeleerue leb$eJew%eeefvekeÀ efJekeÀemeeves DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee veeJes DecesefjkeÀve peerJeveHe×leer®ee HewÀueeJe
kesÀuee. Yeejleeves 1990 ®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeele KeepeieerkeÀjCe, GoejerkeÀjCe DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCe
ner KeeGpee ef$emet$eer mJeerkeÀejueer. ³ee peeieeflekeÀerkeÀjCeeves SketÀCe®e peiee®es DeLe&keÀejCe, meceepekeÀejCe,
jepekeÀejCe ³ee #es$eele yejer®e GueLeeHeeueLe kesÀueer.munotes.in

Page 38

382Dee.2.1 peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe YeepeeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle keWÀêerkeÀjCe DeeefCe efJekeWÀêerkeÀjCe DeMee oesve HejmHej efJejesOeer
ÒesjCee keÀece keÀjle Demeleele. Yeeefveoeve iejpesHegj leer Fbûepeer efMekeÀeJeer, ner keWÀefêle keÀjCee®eer YetefcekeÀe Deens. lej peeieeflekeÀ HeeleUerJej
JeeHeje³e®eer Fbûepeer ner mLeeveevegmeej ueJeef®ekeÀ jneJeer ner efJekeWÀêerkeÀjCee®eer ceeieCeer Deens. Lees[ke̳eele,
peeieeflekeÀ mebHeke&À YeeÒeeosefMekeÀ YeepeeJeer Je Dev³e DeveskeÀ GefÎ<ìebmeeþer mLeeefvekeÀ ÒeeosefMekeÀ Yeelemes ve Ie[lee meJe&®e GefÎ<ìebmeeþer meJee¥veer Fbûepeer JeeHejeJeer, meeJe&ef$ekeÀ efMe#eCee®es ceeO³ece Fbûepeer
þsJeeJes Demee Deeûen Oejuee peelees lesJne mebIemebHeke&ÀYeeHegÀueJeC³ee®es ceeO³ecener Demeles. peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee jsìd³eele Yee%eeve meJee¥He³e¥le Heesnes®eJeleevee mLeeefvekeÀ YeeefJeMesYeeDeekeÀueve, ³ee oesvner Ie[le veenerle. mJeYeeHegjsMeer me#ece keÀjle veener. Fbûepeerletve yeesueues efkebÀJee Fbûep eer®eer #ecelee efceUJeueer lej®e DeeHeues cnCeCes
peieeHe³e¥le Heesnes®esue Demes Jeeìles. DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ efmLel³eblej ³eecegUs peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee
jsìîeeletve DeveskeÀ YeeefefkeÀ®eve, yes[ªce, [^e@F&ie ªce, efueefJebie ªce ns®e Meyo ª{ nesle Deensle.
peeieeflekeÀerkeÀjCee®es YeemebK³eeMeem$eer³e HegjeJes GHe³egke Ìle þjleerue. YeeGÊej DecesefjkesÀle Je ke@Àve[ele 187 YeeefMeuuekeÀ Gju³ee Deensle. DeueemkeÀe ceO³es 20 Yeeoesve yeesueu³ee peeleele. oef#eCe DecesefjkesÀle 400 YeeefìkeÀJeu³ee Deensle. l³eeceeveeves DeeHeu³ee osMeele Depetve 1652 YeeJee®etve megKeo OekeÌkeÀe yemelees. DeLee&le peeieeflekeÀerkeÀjCee®es meceLe&ve keÀjCeejs Demes®e cnCeleele keÀer
Fleke̳ee meieUîee YeepeeieeflekeÀerkeÀjCe ³eMemJeer nesC³eemeeþer peieYej SkeÀ®e YeeDeeHeCe les OeesjCe DebOeHeCes mJeerkeÀejles lej DeeHeu³ee osMeeleerue meebmke=ÀeflekeÀ efJeefJeOelee mebHeg<ìele ³esF&ue.
`YeecenÊJee®ee Deens. peeieeflekeÀerkeÀjCeeves yeesueer efìkeÀleerue keÀer veener ner SkeÀ MebkeÀe Deens efkebÀyengvee yeesueer
YeekesÀueer Deensle.
2Dee.2.2 mebmke=Àleer DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCe :
’peeieeflekeÀerkeÀjCe cnCepes J³eeHeej, efJeÊe, jespeieej, leb$e%eeve, oUCeJeUCe, efJeosMeer
mLeueeblej, He³ee&JejCe, jenCeer, Meemeve, mec eepeJ³eJemLee, mebmke=Àleer DeMee meJe& #es$eeletve nesle peeCeejs
ªHeeblej nes³e Demes cnCelee ³esF&ue.“ Òeefme× uesKekeÀ keÀJeer GÊece keÀebyeUs ³eebveer peeieeflekeÀerkeÀjCe
Òeef¬eÀ³esmeboYee&le, ’meebmke=ÀeflekeÀ osJeeCeIesJeeCeer®³ee veeJeeKeeueer Yee b[Jeueoej osMeeleerue mebmke=Àleermunotes.in

Page 39

39He×leMeerjHeCes ueeoCes cnCepes peeieeflekeÀerkeÀjCe lemes®e ieefjyeebvee l³eeb®³ee FeflenemeeHeemetve
mebmke=ÀleerHeemetve otj keÀjCes, mLeeefvekeÀ -YeepeeieeflekeÀer keÀjCe.“ Demes ìeskeÀe®es efJeOeeve kesÀues Deens. efJeK³eele keÀJeer, meceer#ekeÀ Òee. Jemeble Deeyeepeer
[nekesÀ ³eeb®³ee celes, ’peeieeflekeÀerkeÀjCe ner efYevveefYevve DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ
ÒeJeenebvee meeceeJetve IesCeejer meb%ee Deens. peeieeflekeÀerkeÀjCe ner DeJemLee Deens DeeefCe efme×eblener Deens.
Hejbleg Jele&ceeve keÀeUele peeieeflekeÀerkeÀjCe ³ee Meyoe®es DeLe& cnCetve DeeefLe&keÀ GoejceleJeeo, cegkeÌle
yeepeejHesþ, HeefM®eceerkeÀjCe efkebÀJee DecesefjkeÀerkeÀjCe, F bìjvesì ¬eÀebleer, peeieeflekeÀ SkeÀelcelee ns ÒeefleMeyo
JeeHejues peeleele. peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer ner DeJemLee SkeÀ DeHetCe& DeJemLee Deens.“ peieeleerue DeveskeÀ
Yeeefmebmke=Àleer DeeefCe l³ee³eesies lees mecetn ve<ì nesle Deens. Kejblej mecetn DeeHeueer HeejbHeeefjkeÀ ueeskeÀ Yeemees[tve Òe®eefuele meceepeJ³eJemLes®eer ÒeceeCeYeeHe[leele.
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs meeceeefpekeÀ, meb%eeHeve Òeef¬eÀ³esle SkeÀentve DeefOekeÀ YeeIe[Ces mJeeYeeefJekeÀ Deens. Mespeej erYeejepekeÀer³e -meebmke=ÀeflekeÀ Dee¬eÀceCeecegUs Yeenesles. cejeþer Jeeke̳eele Fbûepeer Meyoeb®eer YesmeU HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej Peeuesueer efometve ³esles. ’[@[er,
ceuee mì@Heuej yee³e keÀj e³e®ee Deens.“, ’Deepe mketÀueceO³es FvmHeskeÌMeve Deens, ke@Àìuee@ie le³eej kesÀuee
Heeefnpes“,’vegkeÀlee®e efjPeuì ueeieuee yesyeer ieue& Peeueer.“, ’ke@Àp³egDeue Iesleueer keÀejCe Mee@efHebie
keÀje³e®eb nesle“, DeMeer YesmeU cnCepes®e YeeÒeYeglJeecegUs, Hejmebmke=Àleerleerue DeveskeÀ Jemlet, keÀuHevee ³eeb®ee mJeerkeÀej kesÀuee peelees. l³eecegUs
HejYeeceveeuee Jeeìles. GoenjCeeLe& oerIe&keÀeueerve cegmueerce jepeJeìercegUs cejeþer ceeCemeeves cegefmueceeb®ee HeesMeeKe
mJeerkeÀejuee. l³eeletve ueWiee, kegÀ[lee, efJepeej ns HeÀejmeer Meyo Deeues. Fbûepeeb®³ee mebHekeÀe&letve keÀe@uespe,
eflekeÀerì, efyemkeÀerì, meB[efJe®e, DeeF&m¬eÀerce, Heesmìceve, yeme, Heeme&ue, keÀe[& F. Meyoeb®es cejeþer YeeefceÞeCe Peeues . ceele=YeeMeyoeb®ee He³ee&³e mJeerkeÀejuee peelees. GoenjCeeLe&, `yee³ekeÀes 'cnCeleevee p³eeuee mebkeÀes®e Jeeìlees lees
efcemesme cnCelees. ueIeJeerkeÀ[s peelees Demes ve cnCelee Jee@Meªceuee peelees Demes He³ee&³e menpeHeCes
GHe³eesieele ³esleele. oeKeJesKeesj ÒeJe=Êeerletvener Ye ekesÀuee peelees. Jnsjer ieg[, HeÀeF&ve, yesmì, kegÀue, Dee@mece ³ee GÃejJee®ekeÀ Meyoeb®es GHe³eespeve ³ee®e
ÒeJe=Êeerletve nesles. lej He@ÀMeve cnCetve HeÀeoj, ceoj, ye´es, cee@ce, [@[ ns Meyo JeeHejues peeleele. nUtnUt
HejkeÀer³e Meyoeb®es Je®e&mJe Jee{le peeles DeeefCe l³ee Yeemeebmke=ÀeflekeÀ Ie[Ce efJemkeÀìe³euee meg©Jeele nesles. meceepe J³eJenej ogef`Yeeef³eebveer JeeHejueer. Yeeefceerceebmee kesÀueer Deens. GoenjCeeLe& DeueerkeÀ[®³ee keÀerle&vekeÀej pesJne keÀerle&veele jbie Yejleevee cnCelees,
’cees#eÒeeHleer®ee YeeJe ueF& memlee ueeJeuee³e, veecemcejCe keÀje, yeme ogmejb keÀener keÀje³euee vekeÀes.“
³eele GÂesOeveeHes#ee mesumeceveefMeHe®ee Yeeie peemle Demelees. l³eecegUs keÀerle&vee®ee meebmke=ÀeflekeÀ jbie {JeUtve
efveIelees. Jeke=ÀlJe mHeOexceO³es ceneefJeÐeeue³eerve efJeÐeeLeea efMeJeepeer cenejepeebefJekeÀjlees -’ceeJeUîeeb®eer Jee@jbìer veJns, ieBjsìer os Ceeje ne keÌJeeefueìeryeepe jepee neslee.“ lesJne HejkeÀer³e
Yee

Page 40

40Hejke̳ee Meyoele DeeHeues efJe®eej DeeHeCe J³ekeÌle keÀjlees lesJne DeeHeCe DeeHeueer YeeefmJeeOeervelee ieceeJele Demelees. Hejke̳ee MeyoebJej efJemebyetve jeefnu³eecegUs DeeHeu³ee ceeleerletve peerJevejme
Meesmeebmke=ÀeflekeÀ Nnemee®es keÀejCe þjles. DeeHeu³eekeÀ[s meeJejkeÀjebveer kesÀuesu³ee Yeene peerJeve Meg×les®ee ner meboYe& neslee.
2Dee.3 YeeefpeeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Jee{l³ee ÒeYeeJee cegUs YeeefYeeefoesve ìeskeÀeb®³ee YeeefYeeYeeJesUe SÊeÎsMeer³e YeeOe´gJeerkeÀjCe meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ Je=ÊeercegUs Ie[les lemes®e les DeeefLe&keÀ jepekeÀer³e OeesjCeecegUs ner
Jee{erme ueeieles. meO³ee®³ee peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee efJeUK³eele meeHe[uesu³ee DeveskeÀ YeeOe´gJeerkeÀjCee®eer PeU ueeiet He[les Deens.
peieele megceejs mene les mee[smene npeej YeeÒel³eskeÀ YeeDeeefCe efJeMesÒeiele J³ eJenej#es$eeble HetCe& #ecelesves Je iegCeJeÊeeHetCe& jerleerves meceepee®³ee meJe& IeìkeÀebkeÀ[tve JeeHejueer
peeles, peer yegef×peerJeer Jeie& DeeHeeHeu³ee #es$eeleerue iebYeerj mJeªHee®³ee leÊJe®e®exmeeþer Je
efJe®eejcebLeveemeeþer JeeHejlees DeMeer Yee peJeUHeeme meJe&®e Yeejleer³e Yeepeelees, leMeer l³eeuee %eeveYee%eeveYeeYeeJeeHejleele. Fleke̳ee ceesþîee ÒeceeCeele Yeeefmees³eermegefJeOee, oUCeJeUCee®eer lemes®e jespeieeje®eer meeOeves vemeuesu³ee ceeieeme Kes[d³eebkeÀ[tve ueeskeÀ
Menjebk eÀ[s, ceneveiejebkeÀ[s JeUleele l³eeÒeceeCes ueeskeÀ %eeveYeemebOeer®eer, %eeveefJe%eevee®eer oeueves Kegueer keÀjCeeN³ee Òeiele Yeelej peieeleerue DeveskeÀ Yeeef HeefjCeeceer, Fbûepeer®³ee peieYejeleerue efÜleer³e YeeJee{leevee efomele Deens.
DeveskeÀ Yeeefomeles. Yeejleer³e osMeer YeeFbûepeer meejK³ee HejkeÀer³e Yeeefomeleele. SleÎsMeer³e Yee

Page 41

41YeeefJekeÀemeemeeþer jep³e cejeþer efJekeÀeme mebmLee, cejeþer DeY³eeme keWÀê, cejeþer DeY³eeme HeefjmebmLee keÀe³e&jle Peeuesu³ee efomeleele. YeeefDeeefLe&ke À jepekeÀer³e OeesjCeecegUs les Jee{erme ueeieles. jepemeÊee, J³eeHeejer Jeie& ³ee®es efnlemebyebOe iegbleuesues
Demeleele lesJne ns Yeeef2Dee.4 YeeYeekeÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee ³ee DeLee&ves JeeHejueer peeles. meceepeYeeefJeefMe<ì YeeDeens.
Yee1) ÒeeceeC³e (Standardization) :Yeeef#es$eele MeyoÒemebie DeeefCe J³eekeÀjCee®³ee ¢<ìerves meceªHelee jeKetve Demeles. l³eecegUs leer meJe&
efþkeÀeCe®³ee ueeskeÀebvee mecepeles. ÒeceeCeYeeefpeLes JeeHej #es$e peemle Deens DeMee ÒeceeCe ceeveu³ee iesuesu³ee YeeJne³euee ceole nesles.
2)uesKeerkeÀjCe (Graphisation) :SKeeoer Yeeefle®³ee efJekeÀemee®ee Jesie ce³ee&efole Demelees cee$e leer Yeeefvecee&Ce Peeueer keÀer efle®es omleSsJepeerkeÀjCe nesT MekeÀles, peleve nesT MekeÀles l³eeletve l³ee YeeefJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUles.
3)DeeOegefvekeÀerkeÀjCe (Modernization) :YeekeÀer efle®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe nesT ueeieles efle®eer JeeHeª #es$es efJemleeª ueeieleele. DeeOegefvekeÀ peieeleerue
veJeerve veJeerve #es$eebceO³es efle®ee JeeJej Jee{lees DeeefCe YeeefJe®eej, leb$eefJeÐee DeeefCe YeeJeveeefYeJ³ekeÌleer ³eeyeeyeleerle peeCe GlHevve keÀjles DeeefCe Òe³eesieMeeruelee
HeefjJele&veMeeruelee ³ee iegCeebvee ceole keÀjles, leer efJekeÀmeve#ece þjles.
4)efpeJebleHeCee (Vitality) :efJekeÀmeveMeerue %eeveYeeDeens. mebmke=Àle DeeefCe ue@ìerve YeeDeensle. ³ee YeeÒeceeCeYeeDeefOekeÀeefOekeÀ efþkeÀeCeer JeeHejueer peeCes ns efle®³ee efpeJebleHeCee®es ue#eCe Demeles DeeefCe les YeeGHekeÀejkeÀ þjles.
5)mJee³eÊelee (Autonomy) :DeeHeu³ee DeefmlelJeemeeþer ÒeceeCe Jee %eeveYeekeÀesCel³eener Yee

Page 42

42ÒecegKe Hee³ejer Deens. GoenjCeeLe& DeefYe³eebef$ekeÀer Je JewÐekeÀer³e #es$eele efMekeÀCeeN³eebmeeþer Fbûepeer ner®e
Yeeveener. leeefceU meejKes jep³e Je wÐekeÀer³e #es$eeleerue HeoJeer keÀefjlee leeefceU ner®e Yee³eemeeþer MeemeveekeÀ[s ÒemleeJe osle Demeues lejer lees cebpetj nesle veener. ³ee®es keÀejCe leeefceU ceOetve
JewÐekeÀer³e HeefjYeeþjles. peer Yee2Dee.5 YeeYee1) mJele:®ee YetÒeosMe DemeCes : Yeelej lees ÒeosMe l³ee YeeefYeeGoenjCe ³esLes HeenC³eemeejKes Deens. yengYeeSkeÀ$e ³esTve mLeeef³ekeÀ Peeues, lesJne l³ee YeeefJeKetjuesu³ee Je Flej osMeebceO³es DeeefÞele Demeuesu³ee yengYeeHeìkeÀeJelee veieC³e jeefnueer nesleer. mJele:®ee YetÒeosMe efceUeu ³eeJej efnye´t®ee efJekeÀeme Peeuee.
2) mebyebefOele YeeueeskeÀmebK³esleerue ÒeceeCe Del³euHe Demesue lej l³ee Yeeueeieleele. ³eeGueì ns ÒeceeCe DeefOekeÀ Demesue lej lesJe{e l³ee YeeDemelees. He³ee&³eeves l³ee Yee3) YeeDeeefCe keÀesCel³ee iegCeJeÊes®es Deens, ³eeJejner efle®ee efJekeÀeme þjlees. leer YeemeeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ yeeyeleerle JeeHejueer peeles keÀe, efke Àleer efþkeÀeCeer efle®ee JeeHej neslees,
efle®³ee efJelejCeeJej efle®ee efJekeÀeme DeJeuebyetve Demelees.
4) mebyebefOele YeecnCepes p³ee Yeeþ© MekeÀles, l³ee Yeener ÒeeJeerC³e HeeleUer ieeþuesueer Deens, l³eeb®³e e JeeHejevegmeej l³ee Yee5) mebyebefOele YeeYeeYeekeÀceerle keÀceer neslees. HeefjCeeceer efle®³ee efJekeÀemeeuee KeerU yemet MekeÀles. Gueì meceepe pe jl ³ e e
JeeHejYee

Page 43

43%eeveYeeyeUeJeleele.
6) DeefOeke=Àl e mLeeve Je MeemekeÀer³e YeeDeefOeke=Àle YeeKegues nesleele. Meemevee®eer peyeeyeoejer l³ee Yee< esuee ceev³elee efceUJetve osCes Je efle®es SkeÀ þesme YeeOeesjCe le³eej keÀjCes ns Demeles. YeeMeemekeÀer³e O³es³e OeesjCes jeyeJeueer peele Demeleerue lej Yee7) YeeÒeJeener Demeueer lej®e efpeJeble jenles. SkeÀe efHe{erkeÀ[tve Heg{®³ee efHe{erkeÀ[s leer nmleeblejerle Peeueer veener
lej c ee$e leer efHe{er Yee³esles. efJekeÀemeemeeþer Yee8) YeeefMe#eCeemeeþer efJeefJeOe ceeO³eceeb®ee GHe³eesie, DeefOekeÀeefOekeÀ DeekeÀefMe#eCeele DebleYee&Je kesÀu³eecegUsner Yee9) DeeOegefvekeÀ Deee fCe veJeveJeerve JeeHej #es$eebvee ceeO³eceebvee DeeefCe leb$e%eeveeuee Òeeflemeeo :
DeeOegefvekeÀ peiee®³ee Òeieleerveg©He YeeveJeerve leb$e%eeveeves l³ee YeeefJekeÀemee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®es HeeTue þjles.
Goe. jep³e cejeþer efJekeÀeme mebmLeskeÀ[tve cejeþer efJeefkeÀHeeref[³eeJej DeefOekeÀeefOekeÀ ueeskeÀebveer
efueefnues Heeefnpes ³ee meeþer keÀe³e&MeeUeb®es Dee³eespeve kesÀues peeles. efpelekeÀer leer YeeveJeveJeerve JeeHej #es$eebvee Òeeflemeeo osF&ue eflelekeÀe l³ee Yee10) Yeeefl³eeb®³ee leguevesle kegÀþs Deens, ne ner SkeÀ ceeHeob[ þ© MekeÀlees. peeieeflekeÀ ¬eÀceJeejerle
ueeskeÀmebK³eeyejesyej®e, J³eeJemeeef³ekeÀ #es$eebceO³es leer YeeJewÐekeÀer³e, DeefYe³eebef$ekeÀer, JeeefCep³e, efMe#eCe, keÀe³eoe, peeefnjele Deeoer, ne efvekeÀFlej YeeDeLee&le®e pee ieeflekeÀ ¬eÀceJeejerle DeeHeues mLeeve yeUkeÀì keÀjles.
mecegoe³ee®³ee YeeHegjsmee veener. leLeeefHe, SkeÀ$e Iesleu³eeme, ns one IeìkeÀ YeeSKeeÐee YeeDemeuesues GHee³ener meg®eefJeleele. Heg{erue Unesco Language Vitality Index ner YeeefDeeke=Àleer ³eeJej De efOekeÀ vescekesÀHeCeeves ÒekeÀeMe ìekeÀles.munotes.in

Page 44

44
2Dee.6 YeeefpeeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee DeYetleHetJe& HeefjefmLeleerle, ueeskeÀmecetn DeeHeu³ee
HeejbHeefjkeÀ YeemJeerkeÀej keÀjle Deensle. YeeDemeu³eecegUs peiee®es meebmke=ÀeflekeÀ JewYeJe Demeuesu³ee MeskeÀ[es Yeeoj 14 efceefveìebveer SkeÀ YeeSkeÀ JewefÍJekeÀ ef®ebles®ee ÒeMve yeveuee Deens.
Demes meebefie leues peeles keÀer ie su³ee Hee®eMes JeYeeMelekeÀe DeKesjHe³e¥le veenerMee nesleerue. efJeMesLees[d³ee YeeHe=LJeerJej kesÀJeU 600 YeeDemeleerue.
keÀener ueeskeÀ efJeefMe<ì HeefjefmLeleeRceO³es, efJeefMe<ì iees<ìeRceO³es l³eeb®eer ceele=YeeGoe. Oeeefce&keÀ nslet, HeÀkeÌle Oeeefce&keÀ nsletmeeþer leer YeeJeeHejle veenerle. DeMee HeefjefmLeleeRceO³es Demee Deboepe Jele&efJeuee peeT MekeÀlees keÀer DeMee YeeJeepeJeer keÀeueeJeOeermeeþer J³eJene³e& jenleerue.
2Dee.7 YeeefceeveJeer YeeYeelej keÀeneR®³ ee celes Yee

Page 45

45Kejblej ÒeeCeercee$eebvee cejCe Demeles lemes YeeDemeleele. l³ee J³eJenejeletve uegHle Peeu³ee lejer l³eeb®es Heg ve©ppeerJeve Meke̳e Demeles. keÀener YeeGl¬eÀebleer DeLeJee l³eeb®³eele HeefjJele&ve nesTve l³ee Flej YeemeJe& YeeJesieJesieUer Yeeiesu³ee leerme -®eeUerme JeDeY³eeme Peeuee Deens l³eeletve DeveskeÀ leL³es Heg{s Deeuee r Deensle. ³eele meJee&le keÀªCe Yeeie De mee Deens
keÀer yengleskeÀ Yeeef³esle veener. keÀejCe l³eebveer DeeHeu³ee HeejbHeefjkeÀ Yeel³eeb®³ee ue#eele ³esles keÀer DeeHeueer YeeJesU efveIetve iesuesueer Demeles.
p³ee ÒeceeCes ceveg<³e e®eerÛo³eef¬eÀ³ee yebo He[ueer keÀer c e=le mecepeuee peelees lemes Yeevemeles. YeeDemeueer lejer leer Yeece=le Peeueer Demes mecepeues peeles. YeeSKeeoe Yeel³ee®³eeyejesyej l³ee®eer YeemeecegefnkeÀ GHes#esves, GHeemeceejerves, kegÀHeescejCeesvcegKe DeJemLee D eveskeÀ oMekeÀeb®eer, keÌJeef®ele MelekeÀeb®eer Demet MekeÀles. l³eecegUs®e keÀoeef®ele YeeDeefmlelJe ie=nerle Oejues peele DemeeJes.
Yee³eebyeeye leerle mJe³ebYet vemeles. leer meJe&mJeer mebyebefOele YeeefJekeÀeme ne kesÀJeU efle®³ee meceepee®³ee®e neleele Demelees. Yeevemelees. YeekeÀeU JeeHeju³eecegUs YeeYeeDeeefCe Deefpeyeele ve JeeHeju³eeves cejleele.
2Dee.8 YeeefpeieYejeleerue Yeevejmebnej efkebÀJee vewmeefie&keÀ DeeHeÊeercegUs Yeecnìu³eeÒeceeCes Yeel³eeb®³ee meceepeele l³eeb®eer Yee< ee yeesuesveemes Peeues DeeefCe l³eebveer pej leer Heg{®³ee efHe{erkeÀ[s efoueer veener
lej l³eeb®eer YeeefJeefMe<ì YeemeneefpekeÀ®e leer Yee

Page 46

46DeeHeu³eeuee peieefJeC³eeme me#ece veener Demes pej l³ee ueeskeÀmecetneme Jeeìt ueeieues lej l³ee YeeefJeÍJeeme ieceJele elel³ee ieìeuee DeeHeu³ee Yee®eewLee cegÎe Demee Deens keÀer, pej Yeeve JeeHeju³eeves p eerCe&MeerCe& nesTve leer ce©ve peeles. ³ee J³eefleefjkeÌle, SKeeÐee YeeYeeDeMee YeepesJne SKeeos YeewieesefuekeÀ #es$e efkebÀJee je<ì^ JemeenlekeÀej efpebkeÀleele, lesJne pesl³eeb®eer YeeYeemJeerkeÀejC³ee®ee oyeeJe Demelees. lemes®e, cetU YeeefDeeuesu³eeb®³ee YeeÒeYeglJe efceUJeC³eeves veeske Àjer®³ee mebOeer, megefJeOee DeeefCe veJeerve GlHeeoveeb®eer GHeueyOelee ³eemeejKes yejs®e
DeeefLe&keÀ HeÀe³eos Deensle.
Hejbleg pesJne mebHetCe&HeCes efYevve YeelesJne J³ekeÌleer SKee Ðee JesieUîee osMeele mLeueeblej keÀjleele. YeeefcnCepes mJeYeeJemeenleJeeoecegUs nesles. ³ee keÀeUele, p³eele mLeeef vekeÀ ueeskeÀ ³esCeeN³ee ueeskeÀeb®eer Yeel³eeb®eer mJele:®eer YeeveJeerve ÒeJesMe keÀjCeeN³eeb®³ee Yeeogue&#e keÀ© ueeieles DeeefCe efle®ee efkeÀceeve JeeHej keÀ© ueeieles. lemes®e, pesJne HeeuekeÀebkeÀ[tve l³eeb®³ee
cegueebkeÀ[s YeecnCetve®e, YeeefkebÀJee l³eeleerue ceesþîee mebK³esves JeekeÌÒe®eej efkebÀJee Meyo meceeefJe<ì kesÀu³eecegUs osMeer YeenesT MekeÀlees DeeefCe l³eeme meesH³ee mJeªHeele yeoueues peeT MekeÀles. DeeefCe pej cetU Yeeyeoue LeebyeefJeuee iesuee veener lej efle®es cetU mJeªHe iee³eye nesTve, efle®ee Nneme nesC³ee®eer Meke̳elee
DeefOekeÀ Demeles. peieYejele Y eeMeeUebceO³es, keÀesCel³eener cegueeuee (Gikuyu) efiekegÀ³et Yeeiee{Je Deens“ efkebÀJee ’ceer cetKe& Deens“ DeMeer Heeìer ie U³eele De[keÀJeCes Yeeie Hee[ues iesues. ogmejs
GoenjCe cnCepes JesuMe MeeUebceO³es, keÀesCeleener efJeÐeeLeea MeeUsle Jee DeemeHeeme Jesume YeeHekeÀ[uee iesuee lej ’JesuMe veener“ Demes efueefnuesueer Heeìer l³ee cegueeuee efoJemee®ee M esJeì nesF&He³e¥le
IeeueeJeer ueeies. YeeGoenjCeeLe&, efye´ìveer ceOeerue ye´sìve: pej ³ee mecegoe³eebceOeerue MeeUsle keÀesCeer l³eeb®³ee cetU Yeeyeesuesues lej l³ eeves l³ee®es leeW[ meeyeCe DeeefCe HeeC³eeves OegTve ³ee³e®es. HeefjCeeceer keÀener cetU Yeel³eeb®³ee ceele=YeeìeUeìeU keÀjleele. ³eeJ³eefleefjkeÌle, l³eeb vee Jeeìt ueeieles keÀer l³eeb®³ee Yeel³eebvee cenlJe veener DeeefCe ³eecegUs®e l³eeb®eer Yee

Page 47

472Dee.9 YeeYeeJ³eJeneje®eer YeemebkeÀuHevesle DebleYet&le Deensle. peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs Mesk eÀ[es YeeDeMee Demlebiele nesle peeCeeN³ee YeekeÀejCe YeemeeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ YetefcekeÀe Demeles. Yeemeceepee®eer meebmke=ÀeflekeÀ pe[CeIe[Ce keÀjCeejer leer SkeÀ J³eJemLee Demeles. ³ee HeeMJe&YetceerJej Ye eefÒeMveebJej ÒekeÀeMe ìekeÀCeeN³ee DeeefCe l³eeb®³ee mees[JeCegkeÀer®es efoMee oeKeJeCeeN³ee YeemeceepeYeeefJeefMe<ì yeoue efkebÀJee efJekeÀeme Ie[J etve DeeCeC³eemeeþer kesÀuesueer He×leMeerj keÀeueye× ke=Àleer
cnCepes efve³eespeve. YeeHeefjJele&veeMeer Je efJekeÀemeeMeer Deens.
1) YeeefÒe³elve cnCepes Yee2) oesve efve³eespeve ³eb$eCeebveer efveOee&efjle kesÀuesu³ee GefÎ<ìeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer SkeÀ me eceeefpekeÀ
mebmeeOeve cnCetve Yeeefve³eespeve nes³e -ke@Àjesue Fmìceve
3) YeeDeeCeC³eemeeþer lemes®e ÒeeosefMekeÀ, je<ì^er³e efkebÀJee Deeblejje<ì^er³e mJeªHee®eer veJeerve meeceeefpekeÀ
Yee4) YeekeÀe³ee&lcekeÀ JeeìHe ³eeb®³ee meboYee&le mebyebefOele meceepe ieìe®³ee YeeefìekeÀC³eemeeþer kesÀuesu³ee peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³elveeb®eer efveieef[le Deens -keÀHetj
Lees[ke̳eele, YeeYeeYee1) Yee2) Yee3) Yee4) Yee5) YeeDemelees.munotes.in

Page 48

48YeePeeuesu³ee SkeÀe ®e®ee&me$eele 1957 ceO³es JeeHejueer Heg{s efle®ee Deef OekeÀ efJemleej Dee³eveej, neJeieve
³eebveer kesÀuee. efHeÀMeceve, ©efyeve, ³esveg&[, keÌuee@me, ceesMes, leeJueer ³eebveer Heg{s DeeHeu³ee efJe®eejebveer Je
efJeMuesYeeefJemleejerkeÀjCe (elaboration) 4. keÀe³ee&vJe³eve (implementation) 5. cetu³eceeHeve
(evaluation) ns IeìkeÀ JeejbJeej ®eef®e&ues peeleele.
Yee1) Yeeef2) meceepee®³ee Yee3) Yee4) Yee5) uesKeve He×leer Ie[efJeCes. leerle yeoue efkebÀJee megOeejCee keÀjCes.
6) efueefHeyeoue efkebÀJee efueefHemegOeejCee keÀjCes.
7) Meyomebûene®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe keÀjCes.
8) Yee9) Yee10) Yeeef11) DeuHemebK³eebkeÀeb®³ee Yee12) meeceeefpekeÀ Sske̳ee®eer Je je<ì^er³elJee®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀjCes. YeelekeÌlee KeeueerueÒeceeCes oeKeJelee ³esF&ue.
Yeeyeoue Ie[Jetve DeeCeCeejer SkeÀ GHe³egkeÌle meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens. HeCe ner Òeef¬eÀ³ee Heej Hee[C³eemeeþer
vekeÌkeÀer keÀesCeleer ³eb$eCee DeefmlelJeele Demeles, ³eeefJepevelee ³ee efleIeeb®³ee YetefcekeÀener cenÊJee®³ee Demeleele.
2Dee.10 meejebMe
peie peJeU ³esle ®eeueues Deens lemes peiee®³ee Yeeefueeieues Deens. peieeleerue mene npe ej Yee50 ìkeÌkesÀ YeeFefleneme DeeefCe mebmke=Àleer ³eeb®es mebef®ele Demeuesueer YeeefDeeOegefvekeÀ meceepee®³ee Òeiele J³eJenejemeeþer, YeemeecetefnkeÀ Òe³elveeb®eer iejpe Deens DeMee Òe³elveeb®ee SkeÀ efJeMJeemeen& ceeie& cnCepes Y ee

Page 49

49DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Yee2Dee.11meboYe&ûebLe Je DeefOekeÀ Jee®eveemeeþer HegmlekesÀ
i.`peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe cejeþer meeefnl³e', -[e@. ieerlee ceebpejskeÀj, ieg©ke=ÀHee efÒeìbme,
ceenerce, cegbyeF&, ÒeLeceeJe=Êeer, 2011, He=. 18,19
ii.`peeieeflekeÀ mecem³ee DeeMe³e DeeefCe DevegYeJe' -meer. He. Kesj, efoueerHejepe ÒekeÀeMeve Òee³eJnsì
efueefceìs[, meoeefMeJe Hesþ, HegCes 30, efÜleer³e DeeJe=Êeer peevesJeejer 200 8, He=<þ ¬eÀceebkeÀ 10
iii.`Deece®eer ÞeerJeeCeer', DebkeÀ -ogmeje, 2008 -2009/ -`peeieeflekeÀerkeÀjCe -cejeþer YeeJe meeefnl³e: meÐeefmLeleer DeeefCe YeefJeleJ³e' / uesKe ’peeieeflekeÀerkeÀjCeele cejeþer keÀefJelee“ -
GÊece keÀebyeUs, ÒekeÀeMekeÀ keÀe.me . JeeCeer Òeiele DeO³e³eve mebmLee, OegUs He=<þ ¬eÀceebkeÀ 89
iv.GHejeskeÌle / yeerpeYeev.’meceepeYeeÞeerjeceHetj, meHìs. 2011, He =. ¬eÀ. 64
vi.YeeÞeerjeceHetj, ÒeLeceeJe=Êeer 2017, He=. ¬eÀ. 48
vii.https://maharashtratimes.indiatimes.com/editorial/samwad/m
arathi -bhasha/articleshow/51069285.cms
viii.GHeje skeÌle / Yeeix.https://www.researchgate.net/figure/UNESCO -Language -
Vitality -UNESCO -2009_fig1_330131917
x.https://www.researchgate.net/publication/330131917_WHY_
WE_SHOULD_CARE_ ABOUT_LANGUAGE_DEATH ,P a g e
No. 65
xi.`meeceeefpekeÀ YeeÒekeÀeMe Hejye, mvesnJeOe&ve ÒekeÀeMeve, efÜleer³eeJe=Êeer, 2015, He=. ¬eÀ. 302
xii.le$ewJe He=. ¬eÀ. 303
xiii.le$ewJe He=. ¬eÀ. 30 4, 305
xiv.le$ewJe He=. ¬eÀ. 312munotes.in

Page 50

50DeefOekeÀ Jee®eveemeeþer HegmlekesÀ Je efuebkeÀ :
1.Cobarrubias Juan, Fishman Joshus A (Ed.), Progress Language
Planning: Perspectives (1983)
2.Tauli V. -Introduction to a Theory of Language Planning (1968)
3.keÀeuesuekeÀj vee. iee s., Yee4.kesÀUkeÀj De. je. JewKejer, mvesnJeOe&ve ÒekeÀeMeve, HegCes
5.https://bahuvidh.com/?p=11434
2Dee.12IeìkeÀeJej DeeOeeefjle vecegvee ÒeMve
efoIeexÊejer : 20 iegCe
1) Yee2) Yee3) Yee4) Yeeef5) ’meceepee®³ee Òeiele J³eJenejemeeþer, YeeSkeÀ efJeMJeemeen& ceeie& cnCepes nes³e.“ efJeOeevee®ee HejeceMe& I³ee .
efìHee : 10 iegCe
1) Yee2) Yeeef3) Yeeef4) Yee5) peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe Yeemunotes.in

Page 51

513De
YeeIeìkeÀ j®evee :
3De.1 GÎsMe
3De.2 ÒemleeJevee
3De.3 ÒeceeCe Yee3De.4 ÒeceeCe Yee3De.5 ÒeceeCe Yee3De.6 ÒeceeCe Yee#es$e)
3De. 7 Yee3De. 8Yee3De. 9æYee3De.1 0ÒeceeCe Yee3De.1 1yeesueer mebkeÀuHevee
3De.1 2ÒeceeCe Yee3De.13meejebMe
3De.14Jejerue IeìkeÀebJej mebYeeJ³e ÒeMveeJeueer
3De.15meboYe& ûebLe
3De.1GÎsMe
peieeceO³es DemebK³e Yeecejeþer YeeyeesueerceO³es YeewieesefuekeÀ Yeso De meCes DeHeefjne³e& Demeles. keÀejCe l³ee l³ee Òeeleeb®ee ÒeYeeJe DeeefCe
HeefjCeece yeesueerJej efomelees.
yeesueer®³ee mLeeefvekeÀ Yesoe®eer ceeefnleer efJeÐeeL³ee&me efceUsue.
ÒeceeCe YeeÒeebleeceO³es efYeVe -efYeVe yeesueu³ee peeles. efJeÐeeL³ee¥vee DeesUKe nesF&ue.
cenÊJee®³ee omleSsJepeemeeþer ÒeceeCeYeeJeeHejueer peeles.
%eeveepe&ve e®³ee ceeO³eceemeeþer ÒeceeCeYee

Page 52

52meceepee®es SkeÀmebIe efìkeÀefJeC³eemeeþer DeLeJee efle®es Heeueve keÀjC³eemeeþer JeeHejueer peeles. F. ³ee
meJe& GefÎ<ìebceOetve DeeHeCeeme efle®³ee mJeªHee®ee DeY³eeme keÀjlee ³eslees.
cejeþer Yeeyeesueer YeeÒeceeCeYeeJeeHeejueer peeles. ³ee cegγeeletve DeeHeu³eeuee ÒeceeCeYeemecepeeJetve IesC³eeme menkeÀe³e& nesF&ue.
ÒeceeCeYeenesF&ue.
3De.2ÒemleeJevee
peieeceO³es DemebK³e YeeYeeDeveskeÀ YeeDeemeeceer, lesueiet, ceu³eeuece, yebieeueer, keÀvve[, Got&, DeMee DeveskeÀ YeeYeekeÀesCel³eener YeeYeel³eeefMeJee³e DeeHeu³eeuee l³eeceOeerue yeejkeÀeJes mecepeeJetve Ieslee ³esle veener. ³eebvelej DeeHeu³eeuee l³eeleerue
efYevve efYevve ªHe ue#³eele Ieslee ³esleele.
ÒeceeCe cnCepes Meg×. ³ee meieUîee efYeVe -efYeVe Yeenes³e. mebHetCe& peieele DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee YeeYeeiegpejeleer, yebie eueer, efmebOeer, Deemeeceer, lesueiet, ceu³eeuece F.
peieeceeO³es DemebK³e Yeeyeeje keÀesmeeJej yeeouele Demeles. ns YeeDeeHeCe Demes cnCelees, lesJne efveefM®ele l³eeceeies DeMeer keÀesCeleer YetefcekeÀe Deensle. les DeeHeCe ³ee cegγeele
DeY³eemeCeej Deenesle. SkeÀe®e ÒeeleeceO³es JesieJesieȳee YeeYeel³eele cejeþer, iegpejeleer, efnboer, Hebpeeyeer, Deemeeceer, lesueieg, ceu³eeUce, yebieeueer, keÀvve[, Got&, DeMee
DeveskeÀ YeeÒeYeeJe l³ee ÒeebleeJeej He[uesuee Demelees. l³eecegUs l³ee ÒeebleeceO³es l³ee®e YeekeÀjC³eeme meceepeceev³e efceUeuesueer Demeles. l³ee uees keÀebmeeþer leer YeeYeeveener.munotes.in

Page 53

53YeeYesoe®ee DeY³eeme Demelees. cnCetve Òel³eskeÀ yeesueer YeeDeeHeCeebme Heene³euee efceUles. mej efJeu³ece peesvme ³eebveer F.me.1706 ceO³es keÀuekeÀllee ³esL eerue
SefMe³eeefìkeÀ meesmee³eìer®³ee JeeefmJeªHeeceO³es DeeHeues cele ceeb[ues nesles. lesJneHeemetve cejeþer YeeDeY³eeme DeefleMe ³e meefJemlejHeCes nesG ueeieuee. ³ee®e Yeecejeþer®ee YeeefYeekeÀejCe Òel³eskeÀ YeeDemeleele. efleuee DeeHeuee mJeleb$e YeeMekeÀles. l³eecegUs l³ee YeecnCetve ceev³e keÀejeJes ueeieles.Lees[ke̳eele YeeDeY³eemeCeej Deenesle. cnCetve®e Òel³eskeÀ meercee ÒebleeJeej Yeel³eeefMeJee³e æDeeHeu³eeuee l³eeceOeerue yeejkeÀeJes mecepegve Ieslee ³esle veener. l³eeveblej DeeHeCe l³eeleerue
efYevveef Yevve mJeªHe osKeerue ue#eele IesCeej Deenesle. ³eeveblej ÒeceeCeYeemebkeÀuHevee DeeefCe ÒeceeCeYeeÒeceeCe cnCepes Meg× Demee MeyoMe: DeLe& ve Ieslee lej YeeDemeles. l³ee J³eekeÀjCeeuee DeeHeCe ÒeceeCeYeelej efJeÐeeLeea efce$e nes lemes veener. lej efle®³ee mJeªHee®ee DeeHeCeebme yeejerkeÀ DeY³eeme keÀjeJ ee ueeielees.
ÒeceeCeYeemebHetCe& peieele DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee YeeDemee DeY ³eeme osKeerue kesÀuee peelees. SkeÀe®e Òeebleele DeLeJee HejosMeele SkeÀ®e Yeeveener, keÀejCe YeeyeesueerYeeDeemeeceer, lesueiet, ceu³eeUce Fl³eeoer. YeeÒeceeCeYeeKeeueerue ÒeceeCeYeeÒeceeCeYeecenlJee®eer c eeveueer peeles. ³ee®eÒeceeCes YeeDemelees. J³ekeÌleer DeeHeu³ee efJe®eejeb®eer osJeeCe -IesJeeCe ÒeceeCeYeemJeªHe DeY³eemetve leer keÀMee m JeªHee®eer Demeles. keÀesCel³ee YeemeJe&meeceev³e DeMeer efJeMJekeÀesMe ³eeceO³es J³eeK³ee osKeerue kesÀuesueer Deens. &SKeeÐee HejosMeele yeesueu³ee
peeCeeN³ee DeveskeÀ yeesueeRHewkeÀer SKeeoer yeesueer p³ee mec eepeele yeesueeueer peeles. l³ee meceepee®³ee
SsefleneefmekeÀ, jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ DeLeJee Jeieea³e yeesueer Je®e&mJeecegUs cenlJe HeeJeles. lesJne efleuee
ÒeceeCe yeesueer®ee opee& efceUlees.' (cejeþer efJeMJekeÀesmJeªHe DeY³eemeleevee ollee$e³e Hegb[s cnCeleele , &SkeÀYeeSkeÀYeeJeeHeju³ee pee CeeN³ee efJeefMe<ì Yeeef¬eÀceebkeÀ 190) Jejerue meJe& efJeJes®eveeJeªve DeeHeCeebme ÒeceeCeYee

Page 54

54cegÎs mHe<ì nesleele. ³ee cegγeeb®ee mee fJemlej efJe®eej Keeueerue cegγeeble kesÀuee Deens.Jejerue efJeJes®evee®³ee
DeeOeejs efle®³ee mJeªHeeJej ÒekeÀeMe ìekeÀC³ee®ee Òe³elve osKeerue DeeHeCe kesÀuee Deens. lemes®e ³ee
DeY³eemee®³ee DeeOeejs ÒeceeCeYeeHeefj®ísoebceO³es DeY³eemeCeej Deensle.
3De.3ÒeceeCeYeeÒeceeCe cnCepes p³eeuee DeeHeCe Meg× Demes cnCelees. ner meceepeeceO³es JesieJesieUîee meceepe
ieìekeÀ[tve ÒeceeCeye× yeesueuesueer YeemeeceeefpekeÀ keÀejCeebcegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee efJeefJeOe YeeDeMeer peer SkeÀmebIe Yee121) meceepeeceO³es DeveskeÀ JesieJesieUîee peeleer®es mecetn ieì Demeleele. l³eeb®³ee Yeeefve³ece ueeiet keÀjlee ³esF&ue. Goe. uesJee Heeìerue meceepee®eer uesJeeieCe yeesueer KeeveÒeosMeeleerue Dee efnjeCeer,
ef®eÊeHeeJeve ye´eïeCeeb®eer YeeDeeHeCe `mLeeefvekeÀ Yeso' Demesner mebyeesOelees.
Goe. SKeeÐee ûeeceerCe ceeCemeeuee DeeHeCe Meg× cejeþer YeeÒe³elve keÀ©vener Meg× ÒeceeCe YeeDeeHeCe yeesueeruee Yeene mLeeefvekeÀ Yeso G®®eejve, Meyo, J³eekeÀjCe ³eeleerve ÒekeÀejebletve efomele es.
JeNne[er yeesueer ÒeceeCe YeeG®®eej Òeef¬eÀ³ee Deeiegoj Deieesoj
ìg[ueer Heeìer
[es³ee [esUe
efKemeUer efKe®e[er
Meyomebûen
ne[îee keÀeJeUe
ieoeoCes GkeÀe[e nesCes DeLeJee iejce nesCes
YesìCes efceUCes
meeueer cesngCee r
oeouee veJejemunotes.in

Page 55

55J³eekeÀjCe Yeso
efÜleer³e -®elegLeea Òel³e³e `ues'
ceevemeeues, Deecneues, legcneuesefÜleer³e -®elegLeea Òel³e³e uee
ceeCemeeuee, legcneuee, Deecneuee
mene³³ekeÀ Oeelet cnCetve `jen' ®ee
JeeHej peemle neslees. ke˩ve
jenîeeuee KeeTve jenîeeuee`Deme' ®ee GHe³eesie
keÀjerle Deens, Keele Deens
Jejerue GoenjCeeJe©ve DeeHeCeeme meec³eYeso mHe<ì neslees.
3De.4ÒeceeCe Yeemeceepe ieìeceO³es DemebK³e ÒekeÀej®³ee YeeDeeHeu³eeuee YeeefDemeCeejer Yeeefvecee&Ce nesles . lesJne J³eekeÀjefCekeÀ YesoeHes#ee l³ee yeesueer Yetieesue peemle ÒeeOeev³e efoues peeles. cetUele
keÀesCel³eener SkeÀe YeeefJeoYee&leerue JeNne[er F. Jejerue efJeJes ®eveeJe©ve DeeHeCeeme yeesueer DeeefCe ÒeceeCeYeeIeslee ³eslees.
ÒeceeCeYeekeÀjCeej Deenesle. SsefleneefmekeÀ HejbHeje DeeefCe ª{er (meceepeeleerue JesieJesieUîee HejbHejebvee ceev³e
DemeCeejer) ³eebvee keWÀêmLeeveer þsJetve SKeeÐee ÒeosMeeleerue DeLeJee jep³eeleerue megefMeef#eleeb®³ee (Meg×)
yeesueC³eeuee `ÒeceeCeYeeÒeceeCeYeekeÀe³ee&ue³eeceO³es, Meemevee®³ee efve³eceeJeueerceO³es, meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀceeceO³es ÒeceeCeYeeDeefOekeÀ meesF&®es Demeles. cnCetve ³ee YeeGoe. DeekeÀeMeJeeCeer Jejerue efJeefMe<ì keÀe³e&¬eÀcee®es DeefYeJee®eve, Je=ÊeHe$e, otjoMe&ve, meYee -
mebcesueves ³ee #es$eele mejeme ÒeceeCeYeeJ³eJenejeceO³es k eÀesCeleener De[LeUe efvecee&Ce nesle veener. leer Yeeefle®es mJeªHe meeOes mejU mJe©Hee®es Demeles.
Lees[ke̳eele ÒeceeCe Yeeefou³ee peeCeeje mebosMe meceesj®³eebvee menpe DeekeÀueve keÀjlee ³esC³eepeesiee Demelees. cnCetve
ûebLeefveefce&leermeeþer ÒeceeCeYeeefJemleejeves keÀjlee ³esC³eeme menkeÀe³ e& nesles.munotes.in

Page 56

563De.5ÒeceeCe YeemeceepeeceO³es peer SkeÀ mebIe YeeYeeDeeHeCe ceeieerue cegÐeebceO³es efJe®eej kesÀuesuee Deens. Òemlegle cegÐeebceO³es ÒeceeCeYeeDeeefCe kegÀþs Yeemeles? ³ee®ee efJe®eej keÀjCes cnCepes®e ÒeceeCe Yeeowvebefove peerJeve J³eJenejeceO³es mLeeefvekeÀ yeesueer®ee JeeHej kesÀuee peelees. cee$e ÒeceeCeYeepesJne efJeefMe<ì peeleer ieìemeeþer DeeHeeHemeele J³eJenejemeeþer JeeHejueer peeles. ÒeceeCeYeemLeeefvekeÀ yeesueer®ee meceeJesMe neslees. ³ee YeeosKeerue ceesuee®eer ceole nesles. Òel³e#eele cee$e yeesueer Hes#ee ÒeceeCeYeeÒemeejceeO³eces, otjmeb®eeje ceO³es DeefOekeÀ Jesieeves Ò eceeCeYeeYeeieìeleerue efJeefJeOe HeeleUîeebJej kesÀuee peelees.
Deelee®³ee keÀeUe®ee lej e fJe®eej kesÀu³eeme ÒeceeCeYeeHe[leevee efomeles. DeeHeCe cenepeeuee meesyele DeeHeueer YeeYeeGHe³eesie mejeme nesleevee efomelees. Jejerue cegÐeebletve DeeHeCeeme ÒeceeCeYeeefkeÀleer cenÊJee®eer Demeles ³ee®es cenlJe DeeHeCeeme Jejerue efJeJes®eveeJe©ve mecepeeJetve Ieslee ³esF&ue.
3De.6ÒeceeCe Yee1) ÒeceeCe Yee³esle veener. cee$e yeesueer ner ÒeceeCe Yee2) ÒeceeCe cnCepes Meg× DeeefCe yeesueer cnCepes ceeieemeuesues Demee DeeHeCe efJe®eej kesÀuee lej keÀesCel³eener
yeesueeruee G®®e opee& ÒeeHle nesT MekeÀCeej veener.
3) yeesueer®³ee leguevesle ÒeceeCeYeeGHe³eesieer Meemeve keÀe³ee&ceO³es kesÀuee peelees. cnCetve ÒeceeCeYeeDemes cnCeCes ®egkeÀer®es þjsue.
4) ÒeceeCeYeemJele:®eer mJeleb$e efueHeer vemeles.
5) ÒeceeCeYeeYee6) ÒeceeCeYeemJeefveceefJe®eej, HeefoceefJe®eej, Jeeke̳eefJe®eej ³eeb®ee JeCe&veelcekeÀ He×leerves J³eekeÀjCe ¢ <ìerkeÀesveeletve
³eLeeLe&HeCes DeY³eeme kesÀuee Heeefnpes.munotes.in

Page 57

57DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ÒeceeCeYee3De. 7YeeYeeceeO³eceeletve DeeHeCe DeeHeues efJe®eej meJee¥meceesj ceeb[le Demelees. YeeYeeJevee, keÀuHevee, efJe®eej ³eeb®eer meebie[ SkeÀe efJeefMe<ì mebkeÀuHevesl etve le³eej keÀªve pees[ osle Demelees.
l³eecegUs ³ee Òel³eskeÀ #es$eeceO³es DeeHeCe DeeHeues efJe®eej ceeb[C³eemeeþer YeeSJe{s®e keÀe³e ceveeceO³es efJe®eej keÀjC³eemeeþer osKeerue DeeHeCe YeevekeÀUleHeCes, DeeHeu³ee peerJeveeleerue YeeYeeDeenesle. lemes®e YeePeeuesues. l³ee yeejkeÀeJ³eebmen efJe®eej DeeHeCe ³ee efþkeÀeCeer keÀjCeej Deenesle.
SKeeoe ceveg<³e DeeHeues efJe®eej ceeb[C³eemeeþer YeeDevegmeej YeeªHeele JeeHejuee peelees. GoenjCeeLe&, pesJne DeeHeCe jmlee Deesueeb[leevee JeenletkeÀ efve³eb$eCee®es cnCepes
Jeenve Òeef lejesOekeÀ keÀjCeeN³ee efoJ³ee®es jbie ner JesieJesieUer Demeleele. l³eevegmeej DeeHeu³eeuee YeeDeJeiele keÀªve I³eeJeer ueeieles. leMeer®e mkeÀeGì®eer YeeOJepeeceO³es DemeCeeN³ee jbiee®eer osKeerue SkeÀ JesieUer YeeDemeles. DeueerkeÀ[s p³ee mebieCekeÀeJej DeeHeCe DeeHeu³ee Meyoe®³ee ceeO³eceeletve DeeHeues efJe®eej ceeb[le
Demelees. l³ee mebieCekeÀe®eer osKeerue YeeDeeHeu³eeuee efomeles. DeMee®e MeyomebûeneceOetve DeeHeueer YeeIejeceO³es yeesueueer peeCeejer meeOeejCe yeesueer DeeefCe keÀe³ee&ue³eebceO³es JeeHejueer peeCeejer æJ³eeJeneefjkeÀ Yee< ee
³eeceO³es yeje®e HeÀjkeÀ Demelees. ne yeouee®ee DeeHeCe DeY³eeme keÀjleevee DeeHeu³eeuee ue#eele I³eeJes
ueeieles. lesJne®e YeeefJeÐeeLeea efce$enes, DeeHeueer Yee< ee p³ee OJeveer ceOetve G®®eejCe nesles. l³ee OJeveer®ee G®®eejCe Òeef¬eÀ³ee
DeeHeu³ee Jeeiesefvê³eeb®³ee j®evee vegmeej yeeoeuele peeles. ner Jeeiesefvê³eeb®eer j®evee cnCepes DeeHeuee kebÀþ
DeeefCe G®®eejCe nes³e. DeeHeu³ee cegueeKeleer G®®eejCe Òeef¬eÀ³ ee ner ³ee þerkeÀeCeer DeefleMe³e cenlJee®eer
Demeles. keÀejCe pesJne SKeeoe ueneve cegue OJeveer G®®eejCe keÀjlees. lesJne lees kebÀþ mJej, oble mJej,
Dees<þ mJej DeMee ceeO³eceeletve DeeHeCe OJeveer G®®eejuee keÀjlees. lesJne ³ee G®®eejCe Òeef¬eÀ³es®ee o sKeerue
G®®eejCe Òeef¬eÀ³esJej osKeerue DeeHeCeebme ue#e þsJeeJes ueeieles. veener lej DeeHeu³ee yeesueer YeeLees[eHeÀej yeoue Peeuesuee DeeHeCeebme peeCeJelees.munotes.in

Page 58

58YeeDeeHeues efJe®eej FlejebHe³e¥le Hees®eefJele Demelees. l³ee YeeOJeefve mebkesÀleeJej DeeOeeefjle Demeles. ns DeeHeCeebme ceev³e keÀjeJes ueeieles.keÀejCe ne OJeveer cnCe pes ceeveJeer
cegKeeJeìs efveIeCeeje DeefleMe³e ueneve cetueOJeveer nes³e. ne cetueOJeveer pesJne mJeleb$e ³eslees. lesJne l³eeuee
efJeefMe<ì DeLe& ÒeeHle nesle veeefn. GoenjCeeLe&, keÀ,Ke,ie, ³ee JeCee&Heemetve keÀesCeleener yeesOe DeeHeCeebme
nesle veen er. cee$e pesJne ns OJeveer SkeÀe meebkesÀeflekeÀ j®evesle ³eslee. lesJne l³eebvee mJele:®ee DeLe& ÒeeHle nesle
veeefn. cee$e pesJne ns OJeveer SkeÀe meebkesÀeflekeÀ j®evesle ³esleele. lesJne mJele:®ee DeLe& ÒeeHle neslees.
GoenjCeeLe&, keÀ +ce+ue=ef®eKeueele Gceuesues HetÀue Demee DeeHeCe DeLe& yeesOe keÀe{lees. DeMee
JeCeeb¥vee pej DeeHeCe mJeleb$eHeCes G®®eejCe kesÀues, lej lleeletve efveefM®ele Demee DeLe& yeesOe DeeHeCeebme nesle
veener. Hejbleg pesJne DemebK³e Demes DeveskeÀ cetueOJeveer SkeÀ$e ke sÀues Demelee, l³eebvee DeeHeCeebme efveefM®ele
Demee DeLe&yeesOe neslees.
YeeIesC³eeme ceole nesF&ue. GoenjCeeLe&, keÀceue cnCepes ef®eKeueele Gceueuesues megboj HegÀue DeMeer Òeeflecee
DeeHeu³ee [esȳeemeceesj GYeer jenles. cnCegve mebkesÀle J³eJemLes®ee pesJne DeeHeCe DeY³eeme keÀjlees, lesJne ns
OJeveer ne mJeleb$e JeeHejuee lej l³ee®ee efveefM®ele Demee DeLe&yeesOe nesle veener. ne cetueOJeveer ne YeemeJee&le ueneve cetueIeìkeÀ Deens. ³eeuee®e DeeHeCe cetueOJeveer Demes osKeerue cnCelees. cetueOJeveer pesJne wkeÀ$e
³esleele, lesJne mJeefvece j®evee le³eej nesles. Demes KetHe mJeefvece SkeÀ$e Deeu³eeveblej SkeÀ efJeefMe<ì ef®e$e
efkebÀJee DeLe& e fkebÀJee l³eeletve SkeÀ DeeMe³e DeeHeu³ee [esȳeemeceesj efvecee&Ce neslees. DeMeer YeeDeefleMe³e iegbleeiegbleer®eer Demeles. l³eecegUs ³ee G®®eejCe Òeef¬eÀ³esceO³es cetveYetle OJeveeruee DeefleMe³e cenlJee®es
mLeeve ÒeeHle Peeuesues Dee ns. ³eele cetueOJeveer®ee DeY³eeme keÀjCes, cnCepes YeemecepeeJetve IesCes nees³e.
3De. 8YeeYeeleMeer®³ee leMeer keÀesCeleerner J³ekeleer YeeefJe®eejeb®ee ceWotletve ³esCeeje ÒeYeæeJe DeeHeu³ee efJe®eejelegve Yeeiewjmecepegleer ÒejbYeeHeemetve ®eeuele Deeuesues Deensle. l³eeb®ee YeeGoenjCeeLe&, SKeeos ueneve cetue p³ee kegÀìgbyeeceO³es Jee{ues. l³ee kegÀìgbyee®eer cee³eyeesueer l³eeuee ÒeLecele:
yeesuelee ³esles. keÀejCe ueneveHeCeeHeemegve efkebÀJ ee pevceeHeemetve l³ee®³ee keÀeveeJej l³ee Yeel³ee®³ee keÀeveeJej DeeIeele keÀjle Demeleele. ³ee OJeveer®³ee ceeO³eceeletve leer YeeDemelees. l³ee kegÀìgbyee®eer YeeDemes ÐeeJes ueeiele veeefn. Ieepeeles. pes DeeHeCe vesnceer yeesuelees, les pemes®³ee lemes efueefKele Yeel³eeceO³es G®®eejuesu³ee OJeveer®ee meefJemlejHeCes Meg× JeeHej DeeHeu³eeuee keÀjeJee ueeielees. HeCe pesJne
keÀesCeleener ceveg<³e DeeHeues efJe®eej yeesueerlegve ceeb[lees. lesJne l³ee®³ee mees³eervegmeej l³ee YeekeÀjle Demelees. l³ee efþkeÀeCeer J³eekeÀjCe ns JeeHejues®e Heeefnpes Demes cenlJee®es Demeles.munotes.in

Page 59

59YeeSkeÀ efueHeerye× ef®evn J³eJemLee G®®eejCe Òeef¬eÀ ³esmeeþer JeeHejeJeer ueeieles. ³ee J³eJemLes®es Gllece
GoenjCe DeeHeu³eeuee mJeefvece efJe®eejebceO³es JeeieWefê³eeb®eer j®evee ³ee cegγeebceO³es meefJemlejHeCes
DeY³eemeu³ee peeles. ³ee Òeef¬eÀ³esceO³es Jeeiesbefê³ee®³ee ceeO³eceeletve keÀesCelee OJevee r keÀMeeÒekeÀejs G®®eejuee
peelees. l³ee®eer meefJemlejHeCes ceeefnleer efouesueer Demeles. ner G®®eejCe Òeef¬eÀ³ee YeeDeefleMe³e cenlJee®eer DeMeer J³eJemLee ceeveueer peeles. Yeel³eecegUs DeeHeCe pejer G®®eejCe Òeef¬eÀ³esceO³es yeoue kesÀuee lejer keÀener efJeefMe<ì MeyoebceO³es yeeoue keÀjlee
³esle veener.
GoenjCeeLe&, ye´ïe ³ee Meyoe®es GoenjCe DeeHeCe ³eeefþkeÀeCeer IesT ³ee. G®®eejCe DeeefCe
uesKeve ³ee oesvner Òeef¬eÀ³esceO ³es leHeÀeJeele Demeueer lejer efueefKele YeeDemee®e keÀjeJee ueeielees. l³eeuee DeeHeCe ye´cn Deme cnCet MekeÀle veener. Jejerue efJeJes®eveeJeªve DeeHeCeebme
ns efme× nesles, keÀer YeemebkesÀle ÒeCeeueer G®®eejCe Òeef¬eÀ³ee OJeveer DeeefCe G®®eejCe uesKeve ¿ee cegÎs ³eelegve DeefleMe³e
meefJemlejHeCes DeeHeCe Yeecegγeeve®ee efJe®eej DeeHeCeebme YeeefJe®eej vemeles. l³eeceO³es keÀesCeleerner ÞesCeer S®®e efkebÀJee efvecvemlejer³e DeMee vemeleele. ³ee YeemeboYee&leerue p³ee iewjmecepegleer Deens. l³ee DeeHeu³eeuee ceev³e keÀejeJ³ee ueeieleele. YeemJeªHee®eer Demeles. leer DeeHeCe keÀMeer JeeHejlees, ³ee®ee efJe®eej DeeHeCe Heg{erue cegγeeceO³es keÀjCeej
Deenesle.
3De. 9YeeYeecesboguee DeveskeÀ ÒeMve He[leele. lesJne ceeveJeer ceve JesieJesieȳee efJe®eejeb®ee, YeeJeveeb®ee Heeþueeie keÀjle
Demelees. ³ee MeesOeeletve ceev eJeer ceve DemebK³e Iesle Demelees. ³ee MeesOee®³ee efveefce&leer Òeef¬eÀ³esletve YeeJesieJesieȳee Debieeves DeefYeJ³ekeÌle nesle Demeles. ceeveJeer ceve DeeHeuee Òel³eskeÀ efJe®eej DeeHeu³ee YeeJ³ekeÌle keÀjle Demelees. l³eecegUs ceeCetm ep e j e rD e e H e u ³ ee meceesj yeesuele vemeuee lejer, l³ee®³ee ceveeMeer
®eeueuesuee l³ee®ee mebJeeo ne DeveblekeÀeU megª Demelees. efoJemeYejeceO³es efkeÀl³eskeÀ JesUe DeeHeCe DeeHeu³ee
ceveeMeer mebJeeo meeOele Demelees. ³ee®eer DeeHeCeeme keÀuHevee keÀjlee ³esCeej veener. l³eecegUs ³ee Òeef¬eÀ³esuee
meeOeveefveefce&leer (tool making capacity )osKeerue Yee³ee®e JesieUsHeCeecegUs YeeefJe®eej keÀjCeej Deensle. Yeeue#eCeeb®es mJeªHe DeY³eemetve l³eeb®es YeeKeeueerue cegodÐeebceO³es kesÀueer Deens.
1)mlejer³e j®evee :
ner SkeÀ YeemebK³ee keÀceerle keÀceer 30 DeeefCe peemleerle peemle 70 ®³ee DeemeHeeme Demeles. ³ee cetu eOJeveerbvee mJele:®es
DeLe& vemeleele. cetueOJeveer cnCepes Yee

Page 60

60J³eJeefmLeleefjl³ee DeY³eemeues Deens. ³ee OJeveeR®ee pesJne SkeÀ ieì le³eej neslees, lesJne efJeefMe<ì Demee
DeLe& ÒeeHle neslees. ³ee ieìe®es mJeªHe keÀMee mJeªHee®es Demeles, les Heg{erue Goe. ceOe³es Heent³ee.
GoenjCeeLe&, keÀeve =keÀ+Dee+ve Lees[ke̳eele ³ee OJeveeR®³ee ieìecegUs DeeHeu³eeuee
efveefM®ele Demee SkeÀ DeLe& yeesOe neslees. l³eecegUs efÜmlejer³e j®evee ne YeeceeveeJes ueeieles.
2) veJeefveefce&le :
efveefce&leerMeeruelee ns osKeerue YeeDemebK³e veJeveJeerve Òe³eesie ceveg<³e keÀª MekeÀlees. DeeefCe ceveg<³eekeÀ[s ner ÒeefleYee GHeueyOe Demeu³eecegUs
lees Dece³ee&efole j®evee efvecee&Ce keÀªve DeeHeues efJe®eej efJeefvece³ee®es ceeO³ece DeefleMe³e ÒeYeeJeer keÀª
MekeÀlees. l³eecegUs Yee3) ³ee¢ef®íkeÀlee :
DeLe& ¢<ìîee SKeeÐee ªefHeceuee mee®esye× DeLee&ceO³es yemeefJeC³ee®es keÀe³e& ³ee¢ef®íkeÀlee keÀjle
Demeles. ³eecegUs YeeDeeMe³e met®ekeÀlee ÒeeHle nesles. DeLe&HeefjJele&ve DeeefCe OJeveerHeefjJele&ve ns ³ee¢ef®íkeÀleecegUs efvecee&Ce nesles.
l³eecegUs ns Yee4) Deoueeyeoue :
YeeDeeHeCe veJeveJeerve mebkeÀuHevee efMekeÀle Demelees. ceeveJe ns DevegkeÀjCeelegve ³eecegUs®e keÀjlees. l³eecegUs ³ee
yeoueecegUs Yee5) efJ eefMe<ìlee :
ÒeeC³eeb®³ee leguevesceO³es ceveg<³e ne vesnceer®e DeeHeu³ee ke=Àleerlegve DeveskeÀ ®eebieu³ee yeN³ee -JeeF&ì
Ieìveeb®eer mebosMe efveefce&leer keÀjle Demelees. l³eecegUs SkeÀ efJeefMe<ì DeMeer j®evee ³ee ue#eCe Deeletve
efJekeÀefmele nesle pee les.
6) mLeuekeÀeueeleerle :
Yeelees®eHeCee DeeefCe mee®euesHeCee efvecee&Ce nest MekeÀlees. l³eecegUs YeecenlJee®e er ceeveueer iesuesueer Deens.
7) meebmke=ÀeflekeÀ HeoeHe&Ce :
ne Jeejmee YeeogmeN³ee efHee{erkeÀ[s DeeoeveÒeoeve keÀjC³ee®eer peer keÀener mebmke=Àleer Deens. leer HetJee&Heej ®eeuele Deeuesueer
Deensle. mebmke=Àleer®es peleve keÀjC³eemeeþer ns efJe®eej DeefleMe³e cenlJee®es ceeveues iesuesues Deensle.
Deieesoj®³ee efHe{erves keÀener %eevemeb®e³e efvecee&Ce keÀªve Heg{erue efHe{eruee l³ee®es %eeve GHeueyOe keÀªve
osCes. ne Jeejmee DeeHeu³eeuee Òel³eskeÀ ceveg<³ee®³ee peerJeveeceO³es Ie[le Demeuesuee efomelees.l³eecegUs ns
ue#eCe Yee

Page 61

613De.10 ÒeceeCe YeeÒeceeCe cnCepes p³eeuee DeeHeCe Meg× D emes cnCelees ner meceepeeceO³es JesieJesieȳee meceepe
ieìekeÀ[tve ÒeceeCeye× keÀsuesueer YeeDeY³eeme keÀjCeej Deenesle. ner ÒeceeCeYeeJ³ekeÌleer meceepeeceO³es JeeJejleevee ÒeceeCe YeeÒeosMeele jenCeejer meJe& ceeCemes SkeÀ meejKeer YeeJesieJesieUer JeeHejueer peeles. ³eeceO³es JeCe&Yeso, peeefleYeso ³ee®ee osKeerue ÒeYeeJe HeefjCeece efometve ³eslees.
GoenjCeeLe~ uesJeeieCe yeesueer, yeeieueeCeer yeesueer ³ee®es GoenjCe DeeHeCeeme ³eeefþkeÀeCeer meebielee ³esF&ue.
YeeDemeles. yeesueC³ee®eer Mewueer JesieUer Demeles. YeeJ³eeqkeÌlevegmeej yeouele Demeles. Lees[ke̳eele Yeewieesef uekeÀ DeblejecegUs p³eeÒeceeCes SkeÀe®e YeemJeªHe DeeHeu³eeuee efomeles. lemes®e meeceeefpekeÀ DeblejecegUs osKeerue efomeues. ³eeceeies YeeDeY³eemeCes ne osKeerue SkeÀ cenlJee®ee cegÎe ³ee efþkeÀeCeer DeeHeCeebme efomelees. Yee ÒeceeCeYeener YeeGHe³ees peve kesÀueer peeles. ³eemeboYee&le o. efo. Hegb[s cnCeleele, YeewieesefuekeÀ efkebÀJee meeceeefpekeÀ keÀejCeebcegUs
efvecee&Ce Peeuesu³ee efJeefJeOe Yeeceeveueer peel es, efleuee ÒeceeCeYeemeceepeeceO³es DeveskeÀ JesieJesieȳee ieìe®es mecegn Demeleele. Òel³eskeÀ mecegne®eer JesieJesieUer Yeel³ee YeeGoenjæCeeLe&, Òel³eskeÀ ieìe®³ee yeesueeruee SkeÀ JesieUs Demes J³eekeÀjefCekeÀ Yeso DeeHeu³eeuee
efomeleele. l³ee J³eekeÀjefCekeÀ Yesoeuee efve³ece Demesner mebyeesOeues peeles. GoenjCeeLe&, peUieeJekeÀ[s uesJee
Heeìerue meceep ee®eer uesJee ieCeyeesueer ner YeeYeeYeeGoenjCeeLe&, SKeeÐee ûeeceerCe ceeCemeeuee DeeHeCe Meg× cejeþer Yeemeebielees. lesJne Òe³elve keÀªve osKeerue l³eeuee Meg× ÒeceeCe YeeMekeÀle veener. keÀejCe l³ee®³ee ceveeJej efkebÀJee l³ee YeeDemelees. ³ee Ieìvesuee mLeeefvekeÀ Yeso Demesner cnìues peeles. yeesueer YeeDeens. lees mLe eefvekeÀ JesUsvegmeej kesÀuee peelees. ne mLeeefvekeÀ Yeso G®®eejCe DeeefCe Meyomebûen DeeefCe
J³eekeÀjCe ³ee eflevner ÒekeÀejebceOetve efomelees. ³ee®ee meefJemlej efJe®eej DeeHeCe Keeueerue lekeÌl³eeceO³es
keÀjCeej Deenesle. pesJne ÒeceeCeYeeoesvnerner iees<ìer DeeHeCeebme ue#eele I³eeJ³ee ueeieleele. l³eeefMeJee³e DeeHeu³eeuee ÒeceeCeYeene metleye× He×leerves keÀjlee ³esle veener. keÀesCel³eener YeeJees®eej keÀjeJee ueeielees.munotes.in

Page 62

62ÒeceeCe Yee¿ee leervener yeeyeer cenlJee®³ee þjleele. keÀejCe DeeHeu³ee DeekeÀueve #ecelesceO³es keÀesCel³ eener ÒekeÀej®eer
De[®eCe efvecee&Ce nesT ve³es. ³eemeeþer ³ee leerve iees<ìerb®ee JeeHej DeeHeCe keÀjle Demelees. lesJne G®®eejCe
DeeefCe Meyomebûen ÒekeÀejebceO³es Òeeble yeoueu³eeveblej Lees[e YeeDeeHeCeeme efo melees.
cnCegve Jejerue cegÐeeceO³es DeeHeCe mHe<ì kesÀuesues Deens keÀer, mecetn ieìevegmeej Òel³eskeÀ peeler®eer
yeesueer ner JesieJeieUer Demeles. DeeefCe ne efve³ece meJe& YeeDeeHeCe vesnceer M eg× yeesueC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. Hejbleg mejeJeecegUs l³eeuee leer iees<ì J³eJeefmLele efjl³ee
yeesuelee ³esCes Meke̳e nesle veener. keÀejCe l³ee®³ee Yee³eeuee®e YeeyeesueerYeeDemeu³eeme efle®es J³eekeÀjefCekeÀ mLeeefvekeÀ YeeoeKeefJelee ³esles.
JeNne[er yeesueer ÒeceeCe YeeG®®eejCe Òe¬eÀer³ee
Deeiegoj Deieesoj
ìg[ueer Heeìer
Jemejer Deesmejer
[es³ee [esUe
efKemeUer efKe®e[er
Meyomebûen
ne[d³ee keÀeJeUe
ieoeoCes GkeÀ[e nesCes DeLeJee iejce nesCes
YesìCes efceUCes
meeueer cesntCes
oeouee veJeje
DeMeer l³ee -l³ee Òebeleevegmeej lesLeerue Meyo ns yeouele Demeleele. cnCetve cejeþerceO³es Òe®eefuele
Demeuesu³ee meJe& yeesue eR®ee mJeleb$elee Meyomebûen GHeueyOe Demeuesuee DeeHeCeeme efomejes. ³ee Meyomebûen
keÀªve DeeHeCe llee l³ee yeesueer®ee JeeHej keÀª MekeÀlees. ³ee yeesueer ceO³es J³eekeÀjefCekeÀ Yeso keÀMee
mJeªHee®ee Demelees, lees KeeueerueÒeceeCes -
1) JeNne[er yeesu eer-efÜleer³ee -®elegLeea Òel³e³e &ues'Goe. ceues, ieesefJeboeues, ceevemeeues
³ee Oeelet®es ÒeLeceHegªkeÀªve je¿euee efvepetve je¿euee Demee J³eekeÀjefCekeÀ HeÀjkeÀ peeCeJelees .
2) ÒeceeCe YeeÒeLeceHegª

Page 63

63meene³³ekeÀ Oeelet cnCetve &Deme'®ee JeeHej keÀjerle Deens. efvepeuee Deens, Demee J³eekeÀjefCeke À
HeÀjkeÀ peeCeJelees.
ÒeceeCeYeeDeeHeu³ee [esȳeemeceesj GYes jeefnues keÀer, SKeeoer Jemlet efkebÀJee efle®³ee DeJeleerYeeJeleer Demelee DemeCeejs
ef®e$e efceUles. Demes ¢M³e DeeHeu³ee [esȳeemeceesj GYes jenles. ³ee mebHetCe& ¢M³ee®es ef®e$eCe keÀjC³eemeeþer
ceeveJeer ceve DeeHeu³ee Yeep³eeÒeceeCes DeeHeCe ÞJeeme Ieslees, l esJne DeeHeCe Òel³eskeÀ ÞJeemeeJej efve³eb$eCe þsT MekeÀle veener. lemee®e
YeeMekeÀle veener. ner Ieìvee menpe Ie[le Demeles. cee$e pesJne DeeHe ues ÞJeeme IesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee yebo nesles,
lesJne cee$e DeeHeCe l³ee Ieìvesuee DeOeesjsefKele keÀjlees. lesJne DeeHeu³ee DeeHeues ÞJeeme IesC³ee®³ee
ke=ÀleerkeÀ[s peeCeerJeHetJe&keÀ ue#e peeles. pesJne YeekeÀesCel³ee Meyoe®ee keÀesCel³ee G®®eejCee®ee keÀesCel³ee OJeveer®ee keÀMeeÒekeÀejs JeeHej keÀjlees. ns osKeerue
eflelekesÀ®e cenlJee®es Demeles. ³ee mebHetCe& yeeyeer®ee YeecnCetve De eHeCe pes yeesuelees lesJe DeeHeCeebme efueefnlee ³esle veeefn. ³eeuee®e ÒeceeCe efkeÀbJee Meg× DemesosKeerue
cnìues peeles.
3De.11 yeesueer mebkeÀuHevee
cetuele: yeesueer ner ceesþîee meceepeieìeceO³es yeesueueer peeles. meceepee®³ee SkeÀe ieìekeÀ[tve
ogmeN³ee meceepe ieìeMeer Yee<³e keÀjC³ee®es meeOeve cnCepes `yeesueer Yetieesue' efkebÀJee `yeesueer' nes³e. ³eeJe©ve
`yeesueer' ®eer J³eeK³ee meeOeejCele: DeMee mJeªHeele kesÀueer peeles.
owvebefove J³eJenejebmeeþer JeeHeju³ee peeCeeN³ee mecetn ieìeu ee `yeesueer' Demes mebyeesOeleele. [e@.
vee.iees. keÀeuesuekeÀj ³ee meboYee&le cnCeleele. `yeesueer' ns owvebefove J³eJeneje®es mJeeYeeefJekeÀ meeOeve Deens.
HeefjefmLeleeruee Deveg©He Demee YeeefDebieer SkeÀ ÒekeÀej®ee peerJebleHeCee Demelees. leer meeOeer HeCe HeefjCeecekeÀejkeÀ Demeles. efle®eer mJeeYeeefJekeÀlee
ns®e efle®es JewefMe<ìîe. (vee. iees. keÀeuesuekeÀj, YeeJejerue efJeJes®eveeJe©ve DeeHeCeeme yeesueer®eer mebkeÀuHeveeyeÎue mHe<ì nesC³eeme ceole nesF&ue.
meejebMe, yeesueer®ee GHe³eesie ÒeMeemekeÀer³e keÀecekeÀepeeceO³es keÀjlee ³esle veener. cnCetve yeesueeruee mJeleb$e
DeefmlelJe efvecee&Ce keÀjlee ³esCeej veener. cee$e yeesueer pesJne DeeHeu³ee J³eekeÀjefCekeÀ Yeso meeoj keÀjles.
lesJne efle®ee efveoxMe DeeHeCe keÀ© MekeÀlees. Goe. KeeveosMeer yeesueer, JeeieueeHeCee®eer yeesueer (veeefMekeÀ ceO³es
ner Yee³ee cegÐeeb®eer ®e®ee& yeesueer YeeDeenesle.
yeesueer mebkeÀuHevee DeY³eemeleevee l³eeb®³ee meboYee&le cetueYetle keÀejCe ceerceebmee DeeHeu³eeuee
ue#eele ³esleele.munotes.in

Page 64

64DeeHeCe p³ee meceepe J³eJemLesceO³es jenlees. l³ee meceepe cevee®ee DeeHeu³eeJej vekeÀUle
He[meeo efomele Demeleele. Goe. mLeU, keÀeU, HeefjefmLeleer ³eeb®es ³ee efþkeÀeCeer DeeHeCe GoenjCe IesT
MekeÀlees. keÀeJ³eevegmeej meceepe peerJeve yeoueles leMeer YeemeejebMe: yeesueCeeN³ee peemleerle peemle ueeskeÀ mecetn ieìeb®eer yeesueer ceesþîee ÒeceeCeele JeeHejueer
peeles. cnCetve [e@. keÀeuesuekeÀj yeesueer®³ee mJeªHeeefJemJeeYeeefJeke À meeOeve Deens. HeefjefmLeleeruee Deveg©He DeMee YeeefHejbHejsves Demeu³eecegUs efle®³ee Debieer SkeÀ ÒekeÀej®ee peerJebleHeCee Demelees. leer meeOeer HeCe HeefjCeecekeÀejkeÀ
Demeles. DeeHeues ªHe Òeefle<þ s®³ee DeejMeele Heentve Flejebvee les DeekeÀkeÀje³euee efleuee JesU vemelees. efle®eer mJeeYeeefJekeÀlee ns®e JewefMe<ìîe. (Yee1964, He=. 91)
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ÒeceeCe Yeecetuele: yeesueer meceepe ieìebceO³es yeesueueer peeles. owvebefove J³eJenejemeeþer DeeHeCe yeesueer®ee JeeHej
keÀjle Demelees. l³ee®e Yeeefl³ee meceepeJ³eJemLesceO³es DeeHeues efJe®eej ceeb[C³eemeeþer lees DeeHeueer yeesueer Yeel³eecegUs meenefpekeÀ®e mLeue, keÀeue DeeefCe HeefjefmLeleer ³ee leervener yeeyeeR®ee He[meeo l³ee®³ee
efJe®eejmejCeerJej efomelees. Òel³eskeÀ ieìe ceO³es yeesueueer peeCeejer Yeel³eecegUs jepeefkeÀ³e, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&ke~ J³eeJeneefjkeÀ, Mew#eefCekeÀ DeMee keÀesCel³ee ieìebceO³es leer Yeeyeesueueer peeles. lesJne l³ee YeeÒekeÀej®es Demeles. meceepee®³ee SkeÀe ieìekeÀ[tve ogmeN³ee meceepeieìeMeer Yee<³e keÀjC³ee®es meeOeve cnCepes
&yeesueer Yetieesue' efkebÀJee &yeesueer' nes³e. ³eeJeªve &yeesueer'®eer J³eeK³ee meeOeejCele : DeMee mJeªHeele kesÀueer
peeles.
owvebefove J³eJenejebmeeþer JeeHeju³ee peeCeeN³ee mecetn ieìeuee &yeesueer' Demes mebyeesOeleele. &yeesueer'
ns Yee&yeesueer' ns owvebefove J³eJeneje®es mJeeYeeefJekeÀ meeOeve Deens . HeefjefmLeleeruee DevegªHe Demee Yeeefmeecegûeer®ee leer GHe³eesie keÀjles. cegK³e HejbHejsves Deeu³eecegUs efle®³ee Debieer SkeÀ ÒekeÀej®ee efpeJebleHeCee
Demelees. leer meeO eer HeCe HeefjCeecekeÀejkeÀ Demeles. efle®eer mJeeYeeefJekeÀlee ns®e efle®es JewefMe<ìîe.
(vee.iees.keÀeuesuekeÀj, YeeJejerue efJeJes®eveeJeªve DeeHeCeebme yeesueer®eer mebkeÀuHeveeyeÎue mHe<ì nesC³ eeme ceole nesF&ue.
meejebMe, yeesueer®ee GHe³eesie ÒeMeemekeÀer³e keÀecekeÀepeeceO³es keÀjlee ³esle veener. cnCetve yeesueeruee mJeleb$e
DeefmlelJe efvecee&Ce keÀjlee ³esCeej veener. cee$e yeesueer pesJne DeeHeu³ee J³eekeÀjefCekeÀ Yeso meeoj keÀjles.munotes.in

Page 65

65lesJne efle®ee efveoxMe DeeHeCe keÀª MekeÀlees. Goe. KeeveosMeer yeesueer,yeeieueeCe®eer yeesueer(veeefMekeÀ ceO³es ner
YeemeefJemlej ³ee efJeyeesueer mebkeÀuHevee DeY³eemeleevee l³eeb®³ee meboYee&le cetueYetle keÀejCe ceerceebmee DeeHeu³eeuee
ue#eele ³esleele. DeeHeCe p³ee meceepeJ³eJemLesJej jenlees. l³ee meceepe cevee®ee DeeHeu³eeJej He[meeo
efomele Demeleele.Goe. mLeU, k eÀeU, HeefjefmLeleer ³eeb®es fþkeÀeCeer DeeHeCe GoenjCe IesT MekeÀlees.
keÀeJ³eevegmeej meceepe peerJeve yeouelee leMeer YeeueeskeÀmecetn ieìeb®eer yeesueer ceesþîee ÒeceeCeele JeeHejueer peeles. c nCetve [e@. keÀeuesuekeÀj yeesueer®³ee
mJeªHeeefJeDevegªHe DeMee YeeefcenlJee®eer mebkeÀuHevee Deens. yeesueer®ee JeeHej DeveskeÀ mLeeefvekeÀ mlejeJeej kesÀuee peelees. l³eecegUs
yeesueerceO³es efJeefJeOelee efometve ³esles. FlekesÀ®e keÀe³e lej YeewieesefuekeÀ meerceeHe³e¥le yeesueer J³eJenej efJeefve ce³ee®es
meeOeve cnCetve JeeHejues peeles. l³eecegUs l³eeceO³es peerJebleHeCee ns efJeMesKetHe keÀceer #es$eeceO³es J³eeHle Demeles. Lees[ke̳eele, ÒeceeCe YeeveeWoJee³e®es Demeu³eeme (DeY³eemeeDebleer) ÒeceeCeYeeyebOeve HeeUeJeer ueeieleeleefyeYevve -efYevve meceeve ieìebceO³es yeesueer YeemlejeJej DeeHeCe vesnceer Òecee CeYeeYee3De.12 ÒeceeCe Yeemeceepe ieìebceO³es DemebK³e ÒekeÀej®³ee YeeDeeHeu³eeuee YeeefDemeCeejer Yeeefvecee&Ce nesles. lesJne J³eekeÀjefCekeÀ YesoeHes#ee l³ee yeesueer Yetieesue peemle ÒeeOeev³e efoues peeles. cetUele
keÀesCel³eener SkeÀe YeeefJeoYee&leeru e JeNne[er F. Jejerue efJeJes®eveeJeªve DeeHeCeebme yeesueer DeeefCe ÒeceeCeYeeIeslee ³eslees. ÒeceeCeYeemeJe&meeceev³e DemeCeejer J³e eK³es®ee DeeHeCe efJe®eej keÀjCeej Deenesle. SsefleneefmekeÀ HejbHeje DeeefCe ª{er
(meceepeeleerue JesieJesieȳee HejbHejebvee ceev³e DemeCeejer) ³eebvee keWÀêmLeeveer þsTve SKeeÐee ÒeosMeeleerue
DeLeJee jep³eeleerue megefMeef#eleeb®³ee (Meg×) yeesueC³eeu ee &ÒeceeCeYeemJeªHe DeY³eemeleevee meJe&ÒeLece efle®ee JeeHej keÀesCe -keÀesCel³ee fþkeÀeCeer DeLeJee keÀe³ee&ue³eeceO³es
ÒeceeCeYeeGoe. DeekeÀeMeJeeCeer Jejerue efJeefMe<ì keÀe³e&¬eÀcee®es DeefYeJee®eve, Je=lleHe$e, otjoMe&ve,meYee mebcesueves ³ee
#es$eeceO³es meje&me ÒeceeCeYeekeÀesCeleener keÀesCeleener De[LeUe efvecee&Ce nesle veener. leer YeemJeªHe meeOes mejU mJeªHee®es Demeles.munotes.in

Page 66

66Lees[ke̳eele ÒeceeCeYeepeeCeeje mebosMe meceesj®³eebvee menpe DeekeÀueve keÀjlee ³esC³eepeesiee Demelees. cnCetve ûebLe efveefce&leermeeþer
ÒeceeCe YeekeÀjle evee menkeÀe³e& nesles. ÒeceeCeYeeefleuee DeeHeCe ÒeceeCeYeeÒekeÀejs GHe³eesie neslees. ³ee®ee osKeerue ceeieerue cegÐeebceO³es DeeHeCe efJe®eej kesÀuesuee Deens. Òemlegle cegÐeebceO³es
ÒeceeCeYeeDeenesle. owvebefove peerJeve J³eJ enejebceO³es mLeeefvekeÀ yeesueer®ee JeeHej kesÀuee peelees. cee$e ÒeceeCeYeeefJeefMe<ì peeler ieìemeeþer DeeHeeHemeele J³eJenejemeeþer JeeHejueer peeles. ÒeceeCeYeeyeesueer ®ee meceeJesMe neslees. ³ee Yeeceesuee®eer ceole nesles. Òel³e#eele cee$e yeesueer Hes#ee ÒeceeCeYeeotjmeb®eej ³eeceO³es DeefOekeÀ Jesieeves ÒeceeCe YeeÒeceeCeYeeefJeefJeOe HeeleȳeebJej kesÀuee peelees. Deellee®³ee keÀeUe®ee efJe®eej kesÀu³eeme ÒeceeCeYeeveJeveJeerve meeOeveeb®eer Yej He[leevee DeeHeCeebme efomeles.
GoenjCeeLe&, cenepeeuee meesyele DeeHeCe mebieCekeÀeJej pesJne DeeHeCe YeeÒel³eskeÀ HeÀesve®³ee ceeO³eceeletve YeeDeeHeu³eele DeeHeu³eeuee efometve ³esles. Deepe®³ee keÀeUe®ee efJe®eej kesÀue³eeme DeeHeu³eeuee ÒeceeCe YeeveJeveJeerve mebkeÀuHevee ³ee keÀeUevegmeej ªpet Peeuesu³ee efomeleele. ³ee meJe& mebkeÀuHevee cenepeeue
cnCepes®e Fbìj vesìcegUs peieeMeer pees[ues iesuesues Deensle. l³eecegUs meenefpekeÀ®e YeeveJeveJeerve mebkeÀuHeveeb®eer Yej He[uesueer DeeHeCeebme efomeles. GoenjCeeLe&, meesMeue efceef[³eeJej pesJne
DeeHeCe YeeGoenjCeeLe&, JesieJesieUs efvecee&Ce kesÀuesues HeÀe@Cì, yuee@ie, HeÀsmeyegkeÀ. meesMeue efceef[³eeJej DeeHeCe
osKeerue DeeHeu³ee YeeDeeHeCeebme keÀOeer DeeefCe kegÀþs Yeemeles, ns DeeHeCeeme mecepeeJetve IesCes DeefleMe³e meesHees þjles. ÒeceeCeYeeDeeefCe yeesueerYeeDemet MekeÀles? ³ee®ee DeeHeCe Deboepe ueeJelee ³esle veener. cee$e yeesueer ner ÒeceeCeYeemeeOeCeejs DeeefCe efJeefJeOelee oeKeJeCeejer YeeSkeÀ Meem$eMeg× ÒeceeCe Demeles. Òel³eskeÀ ÒeosMeevegmeej, osMeevegmeej, Òeeleevegmeej yeesueer ner yeouele
Demeles. yeesueer®es mJeleb$e J³eekeÀjCe Demeles. l³eecegUs l³eeceO³es DeeHeCe ÒeceeCeYeeMekeÀle veener.
3De.12.1 ÒeceeCeYeeÒeceeCeYeeDeeefCe peieeceO³es Òe®eefuele Demeuesu³ee yeesueer ¿ee uegHle nesCeej , peieeceO³es yeesueu³ee peeCeeN³ee
yeesueer pej DeeHeCe veenerMee kesÀu³ee lej YeeyeesueercegUs YeeÒeceeCe cnCepes Meg× Je DeeHeu³ee ceveeceO³es SkeÀ ÒekeÀej®ee ûen Peeuesuee Deens. ye esueer cnCepes
ceeieemeuesues HeCe Demee efJe®eej cee$e yeesueeruee G®®e opee& ÒeeHle keÀªve osT MekeÀle veener. l³eecegUsmunotes.in

Page 67

67oesvner YeekesÀu³eeveevelej DeeHeCee bme peeCeJeles. yeesueer®³ee leguevesceO³es ÒeceeCeYeeÒeceeCeele kesÀuee peelees. ne JeeHej meeefnl³eemeeþer HeesJeeHeju³ee peeCeeN³ee keÀecekeÀepeeceO³es osKeerue kes Àuee peelees. cnCetve ÒeceeCeYeekeÀefve<þ Demes cnCeCes ®egkeÀer®es þjsue.
ÒeceeCe YeemJeleb$e efueefHe vemeles.
ÒeosMeevegmeej Òeelee vegmeej ÒeceeCeYeeDeeHeCe cnCeg MekeÀle veener. yeesueer ne Òeebleeleerue SkeÀ cenlJee®ee Yeeie Deens.
ÒeceeCeYeekesÀuee peelees. keÀejCe ceveg<³e ne meceepeefÒe³e Demeu³eecegUs meceepeeceO³es Demeuesu³ee yeesueerb®ee
HeefjCeece l³ee®³ee yeesueC³eeJej JeeieC³eeJej efometve ³eslees. ner YetefcekeÀe DeeHeu³eeuee kveekeÀejlee ³esle
veener.
ÒeceeCeYeeJeeke̳eefJe®eej ³ee®ee JeæCe&veelcekeÀ HeÎOeleerves J³eekeÀjCe SkeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve ³eLeeLe&HeCes DeY³eeme
kesÀuee Deens. ³ee DeY³eemeeletve Yeeefomeleele. l³eecegUs ÒeceeCeYeeYeeDeeHeCeebme Yeemeles. leMeer yeesueer®eer osKeerue Yeemeles.
Lees[ke̳eele YeeÒeceeCeYeejentve meebmkeÀ=eflekeÀ opee& meebYeeUtve Iesles. Demee efveG®®eejCe uesKeveevegmeej keÀener MeyoÒe³eesie kesÀues peeleele. lesJne l³ee YeewieesefuekeÀ Heefjmeje®ee Ò eYeeJe
l³ee Yee3De.13 meejebMe
yeesueer®ee JeeHej DeveskeÀ mLeeefvekeÀ mlejeJej kesÀuee peelees. l³eecegUs yeesueerceO³es efJeefJeOe efometve
³esles. FlekesÀ®e keÀe³e lej Y eewieesefuekeÀ meerceeHe³e¥le yeesueer J³eJenej efJeefvece³ee®es meeOeve cnCetve JeeHejues
peeles. l³eecegUs l³eeceO³es peerJebleHeCee ns efJeMesJ³eeHle Demeles.
Lees[ke̳eele ÒeceeC e Yee(DeY³eemeeDebleer) ÒeceeCeYeeefleuee meerceeb®es yebOeve HeeUeJeer ueeieleele. efYeVe -efYeVe mece eve ieìebceO³es yeesueer YeekeÀe³ee&ue³eerve mlejeJej DeeHeCe vesnceer ÒeceeCeYeeJ³eJenejemeeþer DeeHeCeeme yeesueer Yee

Page 68

68YeecnCepes Meg× p³ee YeeDeeHeuee meebmke=ÀeflekeÀ opee& osKeerue meebYeeUles Demee efveG®®eejve, uesKeveevegmeej keÀener mLeeefvekeÀ Meyo Òe³eesie kesÀues peeleele. lesJne l³ee YeewieesefuekeÀ Heefjmeje®ee
ÒeYeeJe l³ee YeeYeeJesieUe þjlees. l³eecegUs DeeHeCe ÒeejbYeer Yeel³eeveblej YeeHeefjCeece efkebÀJee ÒeYeeJe l³ee Yeepeeleele. l³eeb®³ee meercesJejerue meerces®ee l³eeb®ee SkeÀceskeÀebJej keÀmee HeefjCeece neslees, ³ee®eerner keÀejCeb
DeeHeCe ³eeefþkeÀeCeer DeY³eemeCeej Deenesle. ÒeeC³eeb®³ee YeemJeªHee®eer Demeles.keÀejCe ceveg<³e ne meceepe J³eJemLes®ee SkeÀ c enlJee®ee IeìkeÀ Demeu³eecegUs l³eeuee
DeeHeu³ee efJe®eejeb®eer osJeeCe -IesJeeCe YeecegkeÀeÒeeCeer Demeu³eecegUs l³eebvee l³eeb®eer YeeYeeefJ³eekeÀjCeevegmeej efle®ee mJele:®ee mJeleb$e Demee Meyo mebûen Demelees. l³eeefMeJee³e l³ee YeeDeeHeCe meefJemlejHeCe s keÀª MekeÀlees. ÒeceeCeYeeÒel³eskeÀ ÒeosMeebceO³es DeLeJee ÒeebleeceO³es efYevveefYevve mJeªHeele YeecenlJee®ee omleSsJepe Demelees. ³eemeeþer DeeHeCe ÒeceeCe YeeSkeÀmebOe mLeeve efìkeÀC³eemeeþer DeLeJee efle®es Heeueve keÀjC³eemeeþer osKeerue YeeFl³eeoer ³ee meJe& GefÎ<ì ceOetve DeeHeCeebme efle®³ee mJeªHee®ee DeY³eeme keÀj lee ³esF&ue.
3De.14 Jejerue Ie ìkeÀebJejerue mebYeeJ³e ÒeMve
1) ÒeceeCeYee2) ÒeceeCe Yee3) ÒeceeCeYee4) Yee< es®eer ue#eCes meebiee?
5) Yee6) ÒeceeCeYee7)ìerHe efuene.
1) yeesueeryee2) ÒeceeCeYee3)yeesueer Yetieesue DeLeJee yeesueer®eer mebkeÀuHeveemunotes.in

Page 69

693De.10 meboYe& ûebLe
1) JeCe&veelcekeÀ Yee2) Yee3) Yee4) keÀeUs, keÀu³eeCe, meesceve, Debpeueer : JeCe&veelcekeÀ Yee5) Þeer. ve. iepesêie[keÀj : Yee6) ceeueMes, me.ie., Fveeceoej, ns. efJe. : Yee7) JeCe&veelcekeÀ Yee8) Yee9) Yee10) ceg.Þeer. keÀeve[s -cejeþer®ee Yeeef



munotes.in

Page 70

703Dee
yeesueer®³ee DeY³eemee®eer iejpe Je cenÊJe
IeìkeÀ j®evee :
3Dee.0 GefÎ<ìs
3Dee.1 ÒeemleeefJekeÀ
3Dee.2 yeesueerefJe%eeve
3Dee.3 yeesueeR®³ee DeY³eemee®eer efoMee -yeesueer®ee efJepeveelcekeÀ DeY³eeme
3Dee.4 meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ DeY³eeme
3Dee.5 yeesueer®³ee DeY³eemee®eer meeOeves
3Dee.6 meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ DeY³eeme
3Dee.7 yeesueeR®es J³eekeÀjCes Je keÀesMej®evee ³eeb®es cenlJe
3Dee.8 yeesueeRmeceesjerue DeeJneves, peleve Je mebJeOe&ve ³eebmeeþer keÀjeJe³ee®³ee Òe³eÊvee®eer efoMee
3Dee.9 meejebMe
3Dee.9 meboYe&ûebLemet®eer
3Dee.10 ÒeMve
3Dee.0GefÎ<ìs
1) yeesueer cnCepes keÀe³e ns DeY³eemeCes.
2) yeesueeR®³ee D eY³eemee®eer efoMee -yeesueer®ee efJepeveelcekeÀ DeY³eeme.
3) yeesueeR®ee meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ DeY³eeme keÀjCes.
4) yeesueeR®ee DeY³eemee®eer meeOeves DeY³eemeCes.
5) yeesueerb®es J³eekeÀjCe Je keÀesMej®evee ³eeb®es cenÊJe DeY³eemeCes.
6) yeesueeR meceesjerue DeeJneves, peleve Je mebJeOe&ve ³eemeeþer keÀjeJe³ee®³ee Òe³eÊveeb®eer efoMee DeY³eemeCes.
3Dee.1 Òe emlee efJekeÀ
Yeejle ne yengYeeefHejbHeje lemes®e ÒeeosefMekeÀ YeemeeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe Yeeef

Page 71

71peelees. SkebÀoefjle ³ee Yeewieesefu ekeÀ peerJeveHe×leer, mebmke=Àleer, Fefleneme ³ee ÒeosMe JewefMe<ìîeeb®ee meceepe
peerJeveeJej HeefjCeece nesTve Yeejleer³e Yeemecemle Yeejleer³e meceepepeerJeve meeceeefpekeÀ, Yeewi eesefuekeÀ, SsefleneefmekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, YeeefefJeefJeOe Debieebveer yengYeeef³eeves osMee®eer mece=×er Je SkeÀlee Jee{levee efometve ³esl es. keÀesCeleerner meceepeYeeIe[efJeC³ee®es cenÊJeHetCe& keÀe³e& keÀjerle Demeles. YeemeeceeefpekeÀ mebmLee Deens. HeCe osMe, ÒeosMe, mLeeve, Yeeie, Heefjmej, meceepe, mecetn, J³eeqkeÌleHejlJes
YeeªHe OeejCe kesÀu³eeves npeejes yeesueerYeeefJekeÀeme ¬eÀebleercegUs keÀeUe®³ee DeesIeele keÀener YeeDeens. lemes®e YeeHeneJe³ee me efceUle Deensle. Deepe peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs yeesueer®ee meebmke=ÀeflekeÀ YeewieesefuekeÀ DemmeueHeCee
Oetmej nesle Deens. FlekesÀ yeesueeRceO³es ieleerves HeefjJele&ve Ie[tve ³esle Deens. yeesueeR mebHeu³ee lej meebmke=ÀeflekeÀ
efJeefJeOelee ve<ì nesC³ee®ee ceesþe OeeskeÀe mebYeJelees. oesvner ÒeosMee®³ee meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ,
Feflenemee®ee DeeefCe Yeeefiejpe Yeemeles. l³eecegUs Yeeiees<ìeR®ee efJe®eej keÀjlee yeesueeR®ee DeY³eeme DeefleMe³e cenÊJee®ee Deens ns mHe<ìHeCes peeCeJeles lees
DeY³eeme keÀjleevee Jejerue ¢ef<ìkeÀesveeletve yeesueeR®ee DeY³eeme k eÀjlee ³eslees.
3Dee.2yeesueerefJe%eeve (DIALECTOLOGY)
SkeÀe efveefM®ele Yeeieele efkebÀJee YeewieesefuekeÀ #es$eele peer YeeDemes cnCeleele. yeesueer®es G®®eejCe, J³eekeÀjCe, Jeeke̳eÒe®eej, cnCeer ³eeb® ³eele JesieUsHeCee Demelees.
l³eecegUs®e ÒeceeCe YeeDee{Ules. ÒeeosefMekeÀ meeefnl³e ûeeceerCe meeefnl³ee® ³eeMeeKee®ee®e SkeÀ Yeeie Deens. oj yeeje keÀesme eJej
YeeefvejefvejeUs Yeso Dee{Uleele.
Kejs Heenlee YeeDeLee&®³ee ¢<ìerves l³eele Deblej veener meJe&®e Yeeyeesueer ³eele HeÀjkeÀ kesÀuee peelees. ÒeecegK³eeves ÒeceeCe YeeefJeefJeOe ªHes cnCepes yeesueer Demee meeOeejCe mecepe Òe®eefuele Deens. cnCepes YeeGlHeÊeervegmeej Òel³e#eele meceeveeLeea Meyo Demeues lejer l³eebvee JesieUer DeLe&íìe ÒeeHle Peeuesu³ee Deensle.
GoenjCeeLe& YeeYeeefomeles. Hejbleg yeesueer cnCepes keÀe³e ns mecepetve IesC³eemeeþer ³esLes yee sueer®³ee J³eeK³ee HeenCes ³eesi³e þjsue.
3Dee.2.1 yeesueer®³ee J³eeK³ee :
cejeþer Yee

Page 72

721) leke&ÀleerLe& Þeer. ue#ceCe Meem$eer peesMeer efJeMJekeÀesMe Keb[ :
’J³ekeÌleermecetneuee DeeHeCe HetCe&HeCes SkeÀ ªHe ³ee®es YeeefYeeefomeles.“
2) vee. iees. keÀeuesuekeÀj :
’yeesueer ns owvebefo ve J³eJeneje®es mJeeYeeefJekeÀ meeOeve Deens. HeefjefmLeleeruee DevegªHe DeMee
YeeefefpeJebleHeCee Demelees, ner meeOeer HeCe HeefjCeecekeÀejkeÀ Demeles. DeeHeues ªHe Òeefle<þs®³ee DeejMeele Heentve
Flejebvee les DeekeÀns®e efle®es JewefMe<ìîe nes³e.“
keÀeneRvee les ceesnkeÀ Jeeìsue keÀeneRvee l es DeeWieU Jeeìsue ne p³ee®³ee l³ee®³ee ceveesJe=Êeer®ee DeeefCe
mebmkeÀeje®ee ÒeMve Deens. Kejs cnCepes ³eeleerue ceefleleeLe& kegÀþu³eener Òeefle<þs®³ee peesKe[ele ve De[keÀlee
mJeeYeeefJekeÀHeCes J³ekeÌle nesCeejer Je J³ekeÌleer®³ee J³eJenejeleerue ceew efKekeÀ HejbHejsves Òe®eefuele DemeCeejer Yeener yeesueer Demeles. ceewefKekeÀ HejbHeje, efpeJebleHeCee, meeOesHeCee, HeefjCeecekeÀejkeÀlee, mJeeYeeefJekeÀlee Fl³eeoer
JewefMe<ìîes meebefieleueer Deensle.
3) meb.ie. ceeuemes :
’SKeeÐee efJeefMe<ì u eeskeÀmecegoe³eele efkebÀJee YeewieesefuekeÀ ÒeosMeeleerue J³ekeÌleeR®³ee DebieJeUCeer
He[uesues DeeefCe l³eecegUs Òee³e cegÎece efMekeÀeJes ve ueeieCeejs Je efJe®eejeb®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjC³eemeeþer
menpeiel³ee GHe³eesieer He[Ceejs meeOeve cnCepes ye esueer.“ Jejerue J³eeK³esle SkeÀ YeeieìekeÀ[tve efkebÀJee SkeÀ YeeosJeeCeIesJeeCeermeeþer owvebefove J³eJenejemeeþer JeeHeju³ee peeCeeN³ee efJeefMe<ì Yeeefceleeb®ee efJe®eej kesÀu³ee®es efomeles.
4) meg.yee. kegÀuekeÀCeea :
’ceneje<ì^e®³ee efJemleerCe& ÒeosMeele efvemeie&efveefce&le Demes efJeYeeie He[ues Deensle. l³ee l³ee
efJeYeeieele ner mJeleb$e YeeefmecetnekeÀ[tve SkeÀe®e YeecnCeleele. meeceev³elee p³ee Yesoebvee uesKeve HejbHeje veener Je pes DeeHeu³ee Deefmle lJeele kesÀJeU ceewefKekeÀ
HejbHejsJej DeJeuebyetve Demeleele DeMee Yee5) oÊee$e³e Hegb[s :
’SkeÀ YeeÒeosMeeleerue ueeskeÀebkeÀ[tve osJeeCeIesJeeCeermeeþer owvebefove J³eJenejemeeþer JeeHeju³ee peeCeeN³ee efJeefMe<ì
Yeeowvebefove JeeHejueer peeC³ee uee cenÊJe efou³ee®es efomeles.“munotes.in

Page 73

736) meesveeueer osMeHeeb[s iegpej :
’yeesueerYeeJ³eJenejebletve efJekeÀefmele Peeuesu³ee Deensle. l³eecegUs yeesueerYeeDeefYeJ³ekeÌleer Deens.“
7) [e@. ceg. Þeer. keÀeve[s :
’meceepee®³ee SkeÀe ieìekeÀ[tve efkebÀJee SkeÀ YeeueeskeÀebkeÀ[tve osJeeCeIesJeeCeermeeþer owvebefove J³eJenejemee þer JeeHeu³ee peeCeeN³ee efJeefMe<ì YeecnCelee ³esF&ue.“
DeMeeÒekeÀejs Yeeefomeles. keÀeneRveer meceepeeleerue SKeeÐee ieì DeeefCe efJeefMe<ì YetÒeosMeele cenÊJe efoues. lej keÀeneRveer
HejbHejsuee cenÊJe efoues, lej keÀeneRveer owvebefove J³eJenejele JeeHeju³ee peeCeeN³ee Yeeefefoues. SkebÀojerle ³ee meJe& J³eeK³eebJe©ve yeesueer cnCepes keÀe³e ns mecepet MekesÀue lemes®e y eesueer®eer efJeefJeOe
JewefMe<ìîesner mecepetve Iesleele.
yeesueerb®³ee DeY³eemee®es Meem$e p³eeJesUer Go³eeme Deeues, l³eeJesUer YeeMeeñeeleerue DeveskeÀ meb%ee®ee GHe³eesie DeeHeu³ee keÀuHevee ceeb[C³eemeeþer kesÀue e Je yeesueerb®³ee ÒeeosefMekeÀ
YeeDeeOeejeJej yeesueer, yeesueerleerue meeOec³e& ³eeb®es efoioMe&ve keÀjCeejs vekeÀeMes le³eej kesÀues iesues. DeM ee
vekeÀeMeebvee yeesueer ceeveef®e$e `[e³eueskeÌì' DeMeer meb%ee Deens.
`yeesueerYeeJ³ekeÌleer efveoeve SkeÀelejer Yeecejeþer DeJeiele Demeueer Heeefnpes®e. Yeeveener. SJe{s®e veJns lej mJele:®³ee YeekeÀener®e þeTkeÀ vemeles. YeeDeensle. DeMee SkeÀe meeceeefpekeÀ meeOeveeuee ueeiet kesÀueer peeles, lej HeesìYeecenÊJee ®³ee ÒeeosefMekeÀ Yesoebvee ueeiet nesles. DeMeeÒekeÀejs Heeefnues lej cejeþer ner SkeÀ YeeJeNne[er, osMeer, KeeveosMeer, keÀeskeÀCeer F. ÒekeÀej ³ee efle®³ee HeesìYeemLeeefvekeÀ Yesoebvee `yeesueer' D emes veeJe oslee ³esF&ue. ns Yeso YeewieesefuekeÀ Deensle. l³eebvee #es$e ce³ee&oe
Deensle. HeCe ³eeefMeJee³e keÀener peeefleefve<þ Je meceepeefve<þ Yeso ner Dee{Uleele, ³ee Yesoebvee ner yeesueer
cnCelee ³esF&ue.
yeesueer keÀesCekeÀesCel³ee Yeewieesefu ekeÀ #es$eebceO³es keÀMee yeesueu³ee peeleele. ³ee®es meJex#eCe keÀ©ve
yeesueeR®³ee ÒeosMeefve<þ Je j®evee mebyebefOele efvejer#eCes ceeb[CeeN³ee DeY³eemekeÀ #es$eele `yeesueer Yegieesue' Demes
cnìues peeles. ³ee®ee DeLe& yeesueer®es Yetieesue Demeles. Yee wieesefuekeÀ efJeefMe<ìlee Demeles. yeesueeR®es keÀener efJeMesyeesueer ³ee ÒeceeCeYee©iCeeb®eer Je efñe³eeb®eer yeesueer ner efYeVe Demeles.munotes.in

Page 74

74ÒeceeCe cejeþeruee efle®³ee HeefjIeele yeesueu³ee peeCeeN³ee yeesueer mece=× keÀjerle Demeleele. ³ee
meboYee&le ÒeceeCeYeecetue ñeesle®e efle®³ee yeesueeRceO³es Deme u³eeves yeesueeRceOeues MeyoYeeb[ej DeeefCe l³ee MeyoebceOeueb
MeneCeHeCee®eb mebef®ele Del³eble ceesuee®eb Deens. YeeþjJeu³ee l³eeHewkeÀer yeesueerYetieesue ner SkeÀ keÀ#ee Deens. Fbûepeerle `[e³e ueskeÌì efpeDeesûeeHeÀer' Demes l³eeme
cnCeleele. DeeHeCe peer YeeOeejCe kesÀueer ³ee®ee DeY³eeme ³ee yeesueer Yetieesueele kesÀuee peelees. Kejslej DeeHeCe Òe ceeCe YeeyeesueerYeeMeeKee Deens. osMe -keÀeue ÒeosMee®³ee meercee Demeleele. YeeDemeu³eeves Yeeoesvner He×leerle met#ce Yeso Deensle. YeeDeY³eeme kesÀuee peelees. Gueì ye esueer Yetieesueele SKeeÐee YeekeÀ©ve DeY³eeme kesÀuee peelees. yeesueer SKeeÐee YeeefDeY³eeme nesle Demelees. GoenjCeeLe& : cejeþer Yeeyeesueer yeesueu³ee peeleele. ³ee yeesueeR®³ee meerceejsyeesueerceO³es Yeso efvecee&Ce Peeuesues Demeleele. les ÒeeosefMekeÀ cnCepes YeewieesefuekeÀ D emeleele. l³eeb®eer keÀejCes
³ee He×leerle leHeemeueer peeleele. keÀeskeÀCeer ceeCetme mecegêefkeÀveejer JeemleJ³e keÀjerle Demeu³eeves veekeÀele
yeesuelees. GoenjCeeLe& : meeHe[uees SspeJeer meebHe[ues Demes lees cnCelees. DeMee He×leerves nesleele les
keÀesCel³ee keÀejCeebveer nesleele ns leHeemeues peeles. DeefnjeCeer yeesueer iegpejele peJeU Demeu³eeves efieDeme&ve
DeY³eemekeÀeves efleuee iegpejeleer®eer yeesueer cnCetve mebyeesOeues. ³ee®es keÀejCe iegpejeleer®ee efle®³eeJej Demeuesuee
ÒeYeeJe Deens. n er JemlegefmLeleeroMe&keÀ efJeOeeves yeesueeR®³ee meercee þjJeleevee MeesOeuesu³ee keÀejCeeb®eer ÐeeslekeÀ
Deensle. yeesueeR®es #es$e YeeDemeleele.
3Dee.3y e e s u eeR®³ee DeY³eemee®eer efoMee -yeesueer®ee efJepeveelcekeÀ DeY³eeeme
yeesueeR®³ee DeY³eemeemeeþer Meyo, ªHe, Jeeke̳e, ieÐeHeeþ Fl³eeoer mJeªHeeleerue meeefnl³e pecee
keÀjeJes ueeieles. ns meeefnl³e p³ee Yeemet®ekeÀ DeMeer meb%ee Deens. efveJesokeÀ ns SkeÀ Jee DeveskeÀ, m$eer Jee Heg©HejeR®es Demet MekeÀleele. yeesueeR®³ee DeY³eemee®es keÀece meg© Peeues cnCepes mebMeesOekeÀ Je efveJesoke À³ e e b ® e e r
³egleer lees DeY³eeme HetCe& nesF&He³e¥le keÀe³ece Demeles. l³eecegUs®e mebMeesOekeÀ Je efveJesokeÀ ³eeb®³ee Debieer
YeemebMeesOekeÀ ne efJeefMe<ì yeesueer Je efle®ee YeevepejsKeeuetve Ieeuelees Je l³eemebyebOeer ÒeeLeefcekeÀ ìe®eCes le³eej keÀjlees. yeesueer®³ee p³ee Debiee®ee DeY³eeme
DeefYeÒesle Demesue l³eeme DeeJeM³e keÀ DeMee meeefnl³ee®³ee mebkeÀueveemeeþer ÒeMveeJeueer, ªHeeJeueer,
MeyoeJeueer, Jeeke̳eeJeueer, lekeÌles, keÀes<ìkesÀ Fl³eeoer meeOeveeb®eer lees peceJeepeceJe keÀjlees.
ÒeMveeJeueer®³ee DeeOeejs #es$eeleerue efveJesokeÀebkeÀ[tve meeefnl³e pecee keÀ jC³ee®ee ef¬eÀ³esHeemetve
Òel³e#e #es$ekeÀe³ee&me ÒeejbYe neslees. #es$ekeÀe³ee&le efJe®eejuesu³ee ÒeMveeuee efveJesokeÀekeÀ[tve efceUCeeje
Òeeflemeeo mebMeesOekeÀebkeÀ[tve Deblejje<ì^er³e OJeveerefueHeer Jee lelmece Dev³e efueHeerle uesKeefveefJe<ì kesÀue sp e e l e s .munotes.in

Page 75

75ìsHejskeÀe@[&j®³ee mee¿eeves DeeJeM³ekeÀ l³ee meeceûeer®es OJeefvecegêCe kesÀues peeles. efJeefJeOe leb$ee®³ee mene³³eeves
efveJesokeÀekeÀ[tve YeeefceUeuesueer meeceûeer efJemeceHejer#eCe keÀjeJes ueeieles. OJeveerJ³eJemLee, ªHeJ³eJemLee, Jeeke̳eJ³eJemLee, DeLe&J³eJemLee Fl³eeoer.
mebj®eves®³ee efJeefJeOe DebieeMeer mebyebefOele Demeuesues meeefnl³e mJeleb$emeb®eeef³ekeÀe JeeHeªve þsJeu³eeme les
neleeUC³eeme mees³eer®es nesles. Deelee mebieCekeÀ DeeefCe Dev³e FueskeÌì^e@efvekeÀ meeOeves ceesþîee ÒeceeCeeJej
GHeueyOe Peeuesueer Demeu³eeves l³eeb®ee ³eesi³e l ees JeeHej keÀ©ve efveJesokeÀe®es meeefnl³e OJeveeR®³ee ªHeele
DeeefCe OJeefve -ef®e$eefHeÀleer ³eeb®³ee ªHeelener peleve keÀjlee ³esles. l³eeletve peieele Dev³e$e kegÀþsner
DemeCeeN³ee mebMeesOekeÀeuee l³ee l³ee yeesueer®eer mebyebefOele meeceeefpekeÀ Ieìk eÀeb®eener efJe®eej keÀjlee ³eslees.
mebkeÀueve Je mebÒesefveþsJetve yeekeÀer®eer ceeefnleer keÀe{tve ìekeÀCes iejpes®es Demeles. JesUesJesUer mebkeÀefuele meeefnl³ee®es efJeMueskeÀ©ve leelHegjles efvel³eele megOeejCee keÀjeJeer ueeieles Je keÀOeerkeÀOeer l³eeb®ee HetCe&HeCes l³eeiener keÀjeJee ueeielees. l³eeveblej®eer
Òeef¬eÀ³ee cnCepes þeceHeCes neleer Deeuesu³ee efvemeesoenjCe efJe Jes®eve keÀjCes ner nes³e. Demes kesÀues cnCepes mebMeesOevee®es HeÀefuele DeekeÀej Iesles. DeMeeÒekeÀejs
mebkeÀueve, mebHeefj#eCe, efJeMues3Dee.3.1 yeesueeR DeY³eeme DeeefCe m eeefnl³e mebkeÀueve :
yeesueeR®³ee DeY³eemee®es ÒekeÀej DeveskeÀ Demeu³eeves l³eeleerue SkeÀe ÒekeÀejeme GHeesoyeuekeÀ Je
DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs meeefnl³e ogmeN³ee ÒekeÀejele GHe³eesieele He[sue®e Demes veener. ³eecegUs efve³eesefpele
DeY³eemeeme keÀesCel ³ee mJeªHee®es meeefnl³e GHe³egkeÌle þjsue Je l³eemeeþer keÀesCeleer leb$es JeeHejCes pe©j
Deensle l³eeb®es Yeeve þsJeCes DeeJeM³ekeÀ nesles. meeceev³ele: yeesueeR®es DeO³e³eve l³eeb®eer OJeveerJ³eJemLee Je
J³eekeÀjCe ³eeb®es JeCe&ve keÀjC³ee®³ee nsletves mebkeÀueve nesle Demeles. J³ekeÌle nesCeeje meeceeefpekeÀ Je
meebmke=ÀeflekeÀ meboYe& ne ner DeY³eemee®ee efJeJ³eekeÀjCes efueefnC³ee®es Jee l³eeb®es ceeveef®e$e yeveefJeC³ee®es ke Àe³e&ner kesÀues peeles. iejpesvegmeej yeesueeR®es
DeO³eeHeve keÀjC³eemeeþer l³eebceO³es HeeþîeHegmlekesÀ yeveefJeues peeleele. l³eeb®³ee uesKeveemeeþer efueHeer
vemeu³eeme efueHeerner yeveefJeueer peeles. keÌJeef®ele yeesueerleerue ueeskeÀkeÀLee, ueeskeÀi eerles, JeekeÀÒe®eej, cnCeer,
GKeeCes, ÒensefuekeÀe, ieÐe -HeÐe Jeeke̳es, Meyo ³eeb®es efvejblej mebûene®³ee nsletves mebkeÀueve nesle Demeles. ³ee
DeY³eemeemeeþer YeeefDel³eeJeM³ekeÀ ceeveues peeles.
yeesueeR®³ee OJeveer J³eJemLes®³ee DeY³eemee®ee®e efJe®eej kesÀuee Demelee Demes Dee{Utve ³esF&ue keÀer
Òe³eespeveevegmeej l³ee®es DeveskeÀ GHeÒekeÀej mebYeJeleele. efve³eesefpele DeY³eeme ne keÀOeer lees YeeJew%eeefvekeÀeb®³ee meKeesue Meem$eer³e efvejer#eCeemeeþer, Hejer#eCeemeeþer Jee ®e®exmeeþer Demet MekesÀue. keÀOeer lees
SKeeÐee leebef$ekeÀ efJeOeeve Demeuesu³ee leUìerHes®es ªHe OeejCe keÀjsue lej keÀOeer SKeeÐee HeefjefMe<ìe®es.
keÀOeerkeÀOeer lees MeesOeefv eyebOee®³ee Jee ÒeyebOe -ÒeyebefOekesÀ®³ee mJe©Heele meeoj kesÀuee peeF&ue. SKeeÐeeJesUsme
lees OJeveer HeeþceeefuekesÀ®³ee mJeªHeele yeensj ³esCes F<ì þjsue. DeMee efJeefJeOe JeCe&ve ÒekeÀejebvee GHe³eesieer
He[Ceejs YeeefDeveskeÀ ÒekeÀej®es Je vecegv³eeb®es Demet MekesÀue. SKeeÐee OJeveermebyebOeer efueefnleevee, l³ee®es G®®eejCe mLeeve
keÀesCeles, G®®eejCe ÒekeÀej keÀesCelee SJe{er ceeefnleer l³eebveer efo ueer lejer HegjsMeer nesF&ue. SKeeÐee leebef$ekeÀmunotes.in

Page 76

76uesKeele cee$e, l³ee®e OJeveer®es YeeweflekeÀ OJeefveefJe%eevee®³ee DeeOeejs JeCe&ve keÀ©ve l³ee®ee leeueguuesKe,
lejbieuesKe, oesueveeuesKe efkebÀJee JeCe&Heì ÐeeJee ueeiesue.
OJeveermebyebOeer®es meee fnl³emebkeÀueve yeesueeR®³ee OJeefvemebj®eves®³ee iegbleeiegbleerJej Je DeHeefjef®ele
OJeveeR®³ee DeefmlelJeeJejner DeJeuebyetve jenerue. DeveskeÀ YeekeÀefCele Fl³eeoer keÌJeef®ele Dee{UCeejs OJev eerner JeeHejues peeleele. keÀener YeeDeeIeele, leeCe Fl³eeoeRvee cenÊJe Demeles. meeceev³ele: yeesueeR®³ee OJeveerJ³eJemLes®³ee JeCe&veele Heg{erue
iees<ìerb®ee DebleYee&Je keÀjeJee ueeielees.
1) ÒeLece yeesueerleerue SkebÀoj mJeefveceemJeefveceebleerle efJejesOe mHe<ì keÀjC³eemeeþer DeuHelece ³egices ieesUe
keÀjeJeer ueeieleele. Goe. cejeþerleerue / ye / DeeefCe / Ye / ³ee mJeefveceebleerue efJejesOe mHe<ì
keÀjC³eemeeþer / Jeeje / DeeefCe / Yeeje / ns ³egice Hegjsmes Deens. mJ eefveceeb®es Je l³eeb®³ee mLeeveebleje®es
efJelejCe mHe<ì keÀjC³eemeeþer l³eeb®eer mLeeveMe: GoenjCes peceJeeJeer ueeieleele. mJeefveceeb®eer
Meyoeleerue efJev³eemeelcekeÀ Jele&CetkeÀ oMe&JeC³eemeeþer mJejieg®í DeeefCe J³ebpeve ieg®í ³eeb®eer peeefleHej
GoenjCes efceUeJeeJeer ueeieleele.
2) OJeveeR®³ee Keb[eefOeef<þle Je menG®®eejCeelcekeÀ Jele&CegkeÀer®esner efoioMe&ve keÀjeJes ueeies. ³eeble -
nmJeoerIe&lJe, yeueeIeele, leeve, Devegleeve, ceneÒeeCelJe, veeefmeke̳ejbpeve, Deewef<þkeÀjCe,
cegOe&v³eerkeÀjC e, leeueJ³eerkeÀjCe, keÀekeÀueerkeÀjCe Fl³eeoer DeveskeÀ ÒekeÀejeb®ee meceeJesMe keÀjeJee
ueeielees. MesJeìer efJejeceeefOe<þsle De#ejJ³eJemLes®es JeCe&ve keÀjC³eele ³esles. ³ee meJe& DeY³eemeele
ueeieCeejs Òe®eb[ meeefnl³e peceefJeC³eele KetHe®e HeefjÞece keÀjeJes ueeieleele.
Yee³egkeÌle J³ekeÌleer yeesueeR®ee mecegoe³e yeesueer cnCetve DeesUKeuee peelees. ³ee®e mJeªHee®ee yeesueeR®ee mecegoe³e
Yeevewmeefie&keÀ efYeVelee, meeceeefpekeÀ mlej, J³eJemee³e, efuebie Fl³eeoer keÀejCeebveer ner SkeÀe®e yeesueerceO³es DeveskeÀ
efJeYeeefpele Demet MekeÀleele. l³eecegUs yeesueerb®³ee DeY³eemeemeeþer mebkeÀefuele keÀjeJe³ee®es meeefnl³e SkeÀe®e
Jesoe®es ÒeeefleefveefOekeÀ DemeCes ³eesi³e þjles. Jeje[er efkebÀJee KeeveosMeer ner YeewieesefuekeÀ leÊJeeJej mJeleb$e
yeesueer Demeueer lejer l³ee YeeDeveskeÀ GHeyeesueer Demet MekeÀleele. meeefnl³e mebkeÀueve Je efJeMuesHejmHejeJeuebyeer Je HejmHej HetjkeÀ®e Demeleele. efJeMuesmebkeÀuevee®eer efoMee efJeMuesefJeMuesmec³ekeÀ %eeve nesle veener DeeefCe j®eves®³ee DeO³e³eveeefMeJee³e Jeeke̳e j®eves®ee Gueie[e nesle veener.
DeLe&j®evee lej ³ee meJee¥vee®e Hee³eeYetle þjle Demeles. efJeMuesmlejeJejerue keÀesìer mecepe tve ³esleele. efJeMuesHejer#eCe keÀjCes, efJeMuesmeeefnl³ee®es ÒeeLeefcekeÀ efvejer#eCe keÀ©ve l³ee®eer mebieleer ueeJeCes, l³eeleerue efJeDeYeerefveOee&jCe keÀ©ve l³eeb®es JeieeakeÀjCe keÀjCes Je Jeieeake=Àle meeefnl³ee®ee ³eesi³e ÒekeÀejs meb®e³e keÀjCes ³ee
ke=Àleer nesle Demeleele. ÒeMveeJeueer®³ee mee¿eeves ÒeejbYe neslees. OJe veer efueHeerle efve³eeb®es uesKeve nesle Demeles. ÒeMveeJeueer meceesj mees[uesu³ee efjkeÀec³ee peeieer ns uesKeve ÒeejbYeer kessÀues peeles.
mees³eer®³ee ¢<ìerves les l³ee®e efoJeMeer HegmlekeÀebJej efþkeÀeCeebJej mLeevee bleefjle nesCes DeeJeM³ekeÀ þjles.munotes.in

Page 77

77ef®eÇerkeÀe®ee meb®e³e, J³eJemLee Je leguevee keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves HeÀej GHe³egkeÌle þjleele. yejesyej®e
leeefuekeÀe ³eeÐee DeeuesKe ³eeb®eener GHe³eesie mebMeesOekeÀ keÀjle Demelees.
Lees[ke̳eele yeesueeR®ee DeY³ee me ner ieebYeer³ee&ves keÀjC³ee®eer iees<ì Deens. JejJej Heentve efveceeb[C³eemeejKeer ner Òeef¬eÀ³ee veener. lesLes YeeefYesoebceO³es Depetve Yej IeeueC³ee®es keÀece DeMee DeY³eemekeÀebkeÀ[t ve nesC³ee®ee OeeskeÀe mebYeJelees. YeeefkebÀJee yeesueer®ee DeY³eeme keÀjleevee mebMeesOekeÀeves Jej GuuesKeuesueer DeY³eeme He×leer JeeHejueer DeeefCe
ÒeeceeefCekeÀHeCes meJe& veeWoer þsJeu³ee lej YeeDeeHeu³eeuee YeefJeleJ³ee®ee veJ³ee Jeeìener efceUJetve osT MekesÀue.
3Dee.4 meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ DeY³eeme
meceepe ner SkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee Deens. ceveg<³e ne mecetnefÒe³e ÒeeCeer Deens. meceepe J³eJenej
®eeueJeC³ eemeeþer Yeemebmke=Àleer efìkeÀC³eeme ceole nesles. SketÀCe®e YeeDeJeuebyetve Demeles. men³eesie menkeÀeje ®³ee efJeefvece³ee®es meeOeve cnCetve YeeYeemeJee¥vee®e efceUeuesuee Demelees. HejbHejeiele mebkes Àle cees[ues lej, meceepeeuee les ceev³e vemeleele. HejmHej
efJeefvece³e nesC³eemeeþer meceepeceev³e mebkesÀle Demeuesueer Yee³eeb®ee HejmHejmebyebOe efkeÀleer Ieefve<þ Deens ns meJe&Þegle Deens. `mebmk e=Àleer®es J³ekeÌle ªHe cnCepes l³ee
meceepee®eer yeesueer nes³e.' (keÀeuesuekeÀj 1964, He=<þ 58) Òel³eskeÀ meceepee®eer efJeefMe<ì mebmke=Àleer
Demeles, efJeefMe<ì meeceeefpekeÀ ÒeLee, HejbHeje, ueeskeÀmebkesÀle, jerefleefjJeepe Demeleele. efJeefMe<ì uees keÀOece&
Demelees. l³eebletve l³ee®eer yeesueer JesieUsHeCe OeejCe keÀjerle Demeles. `yeeje keÀesmeebJej YeeefJeOeeve pesJne kesÀues peeles, lesJne l³eele `YeewieesefuekeÀlee' DeOeesjsefKele nesles, lemes®e `Òel³eskeÀ meceepee®eer
efkebÀJee peeleer®eer yeesueer JesieUer Demeles', Demes pesJne DeeHeCe cnCelees lesJne l³eele `meeceeefpekeÀlee'
Devegm³etle Demeles. cnCetve YeeJemlet Deens. YeesJeleeue®³ee mec eepe HeefjefmLeleer mJele:®eer DeeF& ³eemeejK³ee IeìkeÀebkeÀ[tve cetue YeeefMekeÀles. meJe&meeceev³e Demeuesues oesvner mebkesÀle DeLee&men les cegue Deelcemeele keÀjles. meceepee®³ee Je=Êeer -
ÒeJe=Êeer J³ekeÌleerle GlejJeleele, lej J³ekeÌleerJej meJe³e er®ee HeefjCeece YeemeeceeefpekeÀ mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjerle Demeles. ceeveJe efceefÞele Demetvener meceepemeeHes#e Demeu³eecegUs YeemJe³ebefme× meeceeefpekeÀ mebmLee Deens. cee$e leer Deefpe&le Demeu³eecegUs YeeDemeles. ceeveJe DeeefCe meceepe ³eeb®³ee iejpesveg©He YeekeÀeUeveg©He Yee(YeeÒeecegK³eeves YeeDeelcemeele kesÀuesueer Demeles. efJ eefJeOelee ns YeeDeens. SkeÀ®e YeeYeeYeeyeeyeleerleerue meceevelee Yee

Page 78

78yeesueer JeeJejle Demeleele. meebmke=ÀeflekeÀ HejbHeje DeeefCe mLeeefvekeÀ efjleerefjJeepe DeMee DeveskeÀ keÀejCeebveer
YeeYeecee$e YeeHeÀjkeÀ Demelees. J³ekeÌleer®³ee yeesueC³eeletve Yeemeceepee®es, l³ee J³ekeÌleer mecetneMeer efveieef[le Demeles. yeesueer ns kesÀJeU efJe®eej efJeefvece³ee®es meeOeve vemetve
efJe®eej keÀjC³ee®es ns meeOeve Deens. l³eecegUs %eeveefveefce&leer, %eevej#eCe, %eevemebJeOe&ve ³eekeÀefjlee YeeGHe³egkeÌle þjles. Yeemebmke=Àleer YeeOece&keÀejCe, meceepekeÀejCe, jepekeÀejCe, Fefleneme, Yetieesue, YeeweflekeÀMeem$es ner meejer meceepee®³ee
mebmke=Àleer®es Debies Demeleele DeeefCe l³eeb® es peleve YeekeÀe³e efkebÀJee efueefKele Demeueer keÀe³e %eeve megjef#ele þsJeC³ee®es lemes®e l³eeb®es mebJeOe&ve efJekeÀmeve keÀjC³ee®es
keÀece YeeYeeYeecnCetve J³ekeÌleer Je meceepepeerJeveele YeemebyebOe Demeu³eeves Yeeceveeleu³ee ceveele efJe®eej cnìuee lejer ³ee ceeveefmekeÀ ef¬eÀ³ee®ee DeeOeej YeeHetle&lesmeeþer DeeefCe J³eJenej megkeÀjlesmeeþer YeeFlejebvee keÀUefJeCeejs DeeefCe J³eeqkeÌleceÊJeeuee cetle& ªHe osCeejs YeemeeOeve D eens. meceepe J³eJenejele YeeÒeefleefyebefyele nesle Demeu³eecegUs J³ekeÌleer Je mecetn cevee®ee Deejmee cnCepes YeekeÀejCe Yeeyeesueer veener DeMeer YeecnCetve keÀesCeleer ner YeeDemeles. l³eecegUs keÀesCel³eener YeeveekeÀejCeb l³ee yeesueer YeeJ³eekeÀjCe Je Meyoeb®³ee DeeoeveÒeoeveeletve efJekeÀefmele nesle veener, lej l³ee Heefjmeje®eer YeewieesefuekeÀlee
DeeefCe l³eeletve le³eej nesCeejer GlHeeove Je ÞeceJ³eJemLeener eflelekeÀer®e keÀejCeerYetle Demeles. ³ee jepekeÀer³e
meÊeebyejesyej®e ³ee Ò eosMeele pevce Iesleuesuee efuebiee³ele, pewve Oece&, efMeJee³e keÀefMcejer DeeefCe oef#eCeer
ye´eïeCeer MewJe HejbHeje; ³ee meieUîee®ee®e iees<ìer ³ee Yeeoj yeeje keÀesmeebJej YeeMeyo Deensle. Fbûepeer®ee ÒeYeeJe ³ee yeesueerJejner He[lees, YeeHe³ee&JejCee®ee FlekeÀe ÒeYeeJe He[lees DeeefCe l³eeletve l³ee Y eene DeekeÀej IesC³eele Yeeyeesueer ner ueeskeÀYeelej `yeesueer' ns® e Meyoye´ïee®es ÒeLece vewmeefie&keÀ ªHe efomeles. ns ªHe DeHeew©mebmkeÀejHetCe&, J³eekeÀjCeMeg× ÒeceeCeYee

Page 79

79³eebmen meceûe peerJevemeejCeer meceeefJe<ì Demel es. ceeveJeer peerJeveÒeJeeneyejesyej®e yeesueer ®ewlev³eMeeueerlJeeves
ÒeJeener Peeuesueer Demeles. yeouelee keÀeU, yeoueles meboYe&, yeouelee mebHeke&À ³eeb®ee HeefjCeece mJeerkeÀej
kesÀuesues Demeleele.
meceepee®³ee JesieJesieUîee IeìkeÀeb®eer DeesUK e keÀ©ve IesCes, JesieJesieUîee ÒeosMeeble efJeKegjuesu³ee
meceepeeleerue Jeiee¥®eer DeesUKe keÀ©ve IesCes, cnCepes l³eeb®³ee peerJevee®ee, l³eeb®³ee meJe³eeR®ee DeY³eeme
keÀjCes nes³e. DecegkeÀ efþkeÀeCe®es, DecegkeÀ peeleer®es, Jeiee&®es ueekeÀ keÀmes Je eieleele, HeesMeeKe keÀmee keÀjleele,
keÀe³e pesJeleele, ®eefjleeLe& keÀmee ®eeueJeleele, l³eeb®eer kegÀìgbyeHe×leer keÀMeer Deens, l³eeb®³ee efJeJeenmebmLes®es
mJeªHe keÀmes Deens, l³eeb®es meCe -GlmeJe, ueeskeÀowJeles keÀesCeleer Deensle, l³eeb®³ee veJeme -mee³eemee®³ee
He×leer, ceefle&keÀ ÒeLee Fl³eeoeRyeeyele les keÀesCel³ee ª{er HeeUleele, mebmke=Àleer®³ee ³ee meJe& Debieeb®es mJeªHe
p³eeletve J³ekeÌle nesles les DeHeefjne³e& ceeO³ece, cnCepes yeesueer nes³e.
yeesueer DeeefCe meceepe ³eebleerue HejmHe jmebyebOe DeefleMe³e Ieefve<þ Demeleele. l³eecegUs yeesueCeeN³ee
J³ekeÌleer®³ee yeesueer YeeOece& Fl³eeoer DeveskeÀ keÀejCeebcegUs JesieJesieUs mlej efvecee&Ce nesle ele. ³ee mlejeb®eer YeeDemeles. keÀener yeeyeleerle peeCeJeC³eeFleHele JesieUsHeCe Demeles. SkeÀe®e ieeJeeleerue efkebÀJee Heefjmejeleerue
yeesueerYeeJ³eJemLee Demeles.
DeveskeÀefJeOe mebmke=Àleer HejbHeje jerefleefjJeepe ÒeosMeevegmeej yeoueleevee efomeleele. mebmke=Àleerle
yeoueeb®ee HeefjCeece Yeenesle Demelees. ceeveJeer J³eeqkeÌleceÊJee®³ee pe[CeIe[CeerJej He³ee&³eeves YeeHeefjCeece nesle Demelees. ceeveJee®³ee YeeefDeveskeÀefJeOe IeìkeÀebceOetve J³ekeÌleer®ee efHeb[ Ie[le Demelees.
DeeHeCe peerJeveJ³eJenej p³ee Yeemeceepee®eer efveefce&leer Demeles, pevcele:®e DeeHeues meceepeerkeÀjCe p³ee YeeYeeleeJe[er, JeNne[er, ®eboie[er, keÀesuneHegjer, meesueeHegjer, HegCesjer ³ee ÒeosMe efJeefMe<ì DeeefCe JesieJesieUîee
peeleer, peceeleeR®³ee YeeÒee®eerve keÀeUeHeemetve DeefmlelJeele Deens. Yeeefle®³eelener HeefjJele&v e nesle jenCes DeHeefjne³e& Deens. YeemebkesÀle Iesleuesues Demeleele. meceepe pemee yeouele peeF&ue lemes mebkesÀlener yeouele Demeleele. DeMee
HeefjJele&veMeerue YeemebkesÀleevegmeej YeeYeeefJeefMe<ì Yee

Page 80

803Dee.5 yeesueer®³ee DeY³eemee®eer meeOeves DeY³eemeCes
yeesueer veener DeMeer YeecnCetve keÀesCeleer ner YeeYeekegÀþuener Yee< ee kesÀJeU J³eekeÀjCe Je Meyoeb®³ee DeeoeveÒeoeveeletve efJekeÀefmele nesle veener, lej l³ee
Heefjmeje®eer YeewieesefuekeÀlee DeeefCe l³eeletve le³eej nesCeejer GlHeeove Je ÞeceJ³eJemLeener eflelekeÀer®e
keÀejCeerYetle Demeles. ³ee jepekeÀer³e meÊeebyejesy ej®e ³ee ÒeosMeele pevce Iesleuesuee efuebiee³ele, pewve Oece&,
efMeJee³e keÀefMcejer DeeefCe oef#eCeer ye´eïeCeer MewJe HejbHeje; ³ee meieUîee®e iees<ìer ³ee YeeHeefjCeece Ie[efJeCeeN³ee Deensle.
3Dee.5.1 Yeew ieesefuekeÀ ªHe meeO eves :
oj yeeje keÀesmeebJej YeeJesieUs Meyo Deensle. YeeDeeefCe l³eeletve l³ee Ye ecetU mee®ee keÀe³ece Demelees. cejeþer ner meeOeejCe `mebmke=ÀleesodYeJe' YeeDeMeem$eer³e DeÆneme Demelees. HeCe, efle®es peJeU®es ve eles ns mebmke=Àle YeeueeskeÀYeeYeewieesefuekeÀ mJeªHeeb®ee DeY³eeme keÀjleevee Òeeke=Àle®ee Òe®eb[ ÒeYeeJe, ef le®ee Òel³e³e DeeefCe ef¬eÀ³eeHeoelcekeÀ
ceeb[Ceer Del³eble þeMeerJeHeCes meebielee ³esles. cnCepes JewoYeea `peeTve jeefnues' keÀeskeÀCeeleues `peeJe®es Peeues'
efkebÀJee yesUieeJe cejeþerceOeerue `peeTme Peeues' ³ee meeN³ee®ee DeLe& SkeÀ Deens®e, HeCe l³ eeb®eer ef¬eÀ³eeHeo
ceeb[Ceer peJeUHeeme meceeve Deens. `ÞeJeCeyesUieesU' ³esLes `yeengyeueer®³ee' cetleea®³ee Hee³eeMeer DekeÀjeJ³ee
MelekeÀele keÀesjuesues `®eebceg[je³e keÀjefye³eues' ³ee Jeeke̳eeleerue ef¬eÀ³eeHeo j®evee ns®e oMe&efJeles. l³ee
DeLee&v es ³ee YeewieesefuekeÀ He³ee&JejCee®ee veerì DeY³eeme keÀ©ve yeesueerYeeHeenlee SKeeÐee YeeHe³ee&JejCe IeìkeÀebMeer megmebi ele jenCes, YeemeeN³ee®ee DeY³eeme ne yeesueerYee3Dee.5.2 ceewefKekeÀ meeOeves :
yeesueer ner ueeskeÀYeelej `yeesueer' ns®e Meyoye´ïee®es ÒeLece vewmeefie&keÀ ªHe efomeles. ns ªHe DeHeew©mebmkeÀejHetCe&, J³eekeÀjCeMeg× ÒeceeCeYee³eebmen meceûe peerJevemeejCeer meceeefJe<ì Demeles. ceeveJeer peerJeveÒeJeeneyejesyej®e yeesueer ®ewlev³eMeeueerlJeeves
ÒeJeener Peeuesueer Demeles. ns yeesueer®es meWefê³e ªHe ue#eele IesTve, yeesueeR®es mebj#eCe -mebJeOe&ve Ie[ues
Heeefnpes. yeoue lee keÀeU, yeoueles meboYe&, yeouelee mebHeke&À ³eeb®ee HeefjCeece mJeerkeÀe©ve; meceûe peerJeveele
DeHeefjne³e&HeCes DeeefCe meeefYeefveJesMe Òe³elveHetJe&keÀ; lemes®e vewmeefie&keÀ Òeef¬eÀ³ee Je mJeªHe meebYeeUle; peer
JeeCeer nesTve yeesueueer peeles le er `yeesueer'. lees®e Meyoye´ïee®ee DeeefJeDeY³eeme ceeveJeer Fefleneme, mebmke=Àleer DeeefCe ceeveJeer peerJeve ³ee ¢<ìerves ³ee meeN³ee®ee DeY³eeme ne
yeesueerYeecnCeer, JeekeÌÒe®eej DeeefCe ueeskeÀeskeÌleer ³eeletve ³ee yeesueer®es meeceLe& Òel³e³eeuee ³esles. DeveskeÀ ueeskeÀkeÀLee,munotes.in

Page 81

81efJeefJeOe meceepeeb®eer ueeskeÀieerles DeeefCe ueeskeÀveeìîes yeesueer®eer D eY³eeme meeOeves Demeuesueer efomeleele. Oeeuee,
efceOee, osmeª{ (DeMegYeefveJeejCe efJeOeer) ³eemeejKes ueeskeÀefJeOeer ³ee yeesueerleerue ueeskeÀieerleeb®³ee DeeOeejeves
meepejs kesÀues peeleele. FLeu³ee ke=ÀefDeeY³eeme meeOeves®e nesle. `ieeWOeU' ³ee efJeOeerveeìîeeleerue `veeF&keÀ' ³ee ieeWOeUîee®³ee cegKeeleerue mebJeeo
yeesueerle®e Demeleele. FLeu³ee ceeCemeebkeÀ[s DemeCeejs mebJeeo®eeleg³e&, ke=ÀefleGkeÌleerceOeerue eflej keÀmeHeCee
yeesueer YeeDebieeves ÒeefleefveefOelJe keÀjCeejs ns ueeskeÀmeeefnl³e yeesueer Feflenemee®³ee ¢<ìervesner cenÊJeHetCe& þjeJes Demes
Deens. yeesueerle DeefOekeÀ efMeJ³ee Demeleele Demes cnìues peeles. JeemleefJekeÀ efMeJeer ne SkeÀ menpe YeeefDeeefJeÒel³eskeÀ yeesueerle®e ef MeJ³ee Demeleele. yeesueerner ³eeuee DeHeJeeo veener. ner meJe& yeesueer DeY³eemee®eer ceewefKekeÀ
meeOeves nesle.
3Dee.5.3 meeceeefpekeÀ yeesueer meeOeves :
Òel³eskeÀ meceepee®eer efJeefMe<ì mebmke=Àleer Demeles, efJeefMe<ì meeceeefpekeÀ ÒeLee, HejbHe je,
ueeskeÀmebkesÀle, jerefleefjJeepe Demeleele. efJeefMe<ì ueeskeÀOece& Demelees. l³eeletve l³ee®eer yeesueer JesieUsHeCe
OeejCe keÀjerle Demeles. `yeeje keÀesmeebJej Yee`YeewieesefuekeÀle e' DeOeesjsefKele nesles; YeemeJe&Þegle Deens. `mebmke=Àleer®es J³ekeÌle ªHe cnCepes l³ee meceepee®eer yeesueer nes³e.' keÀeuesuekeÀj 1964,
He=<þ 58 lemes®e `Òel³eskeÀ meceepee®e er efkebÀJee peeleer®eer yeesueer JesieUer Demeles', Demes pesJne DeeHeCe cnCelees
lesJne l³eele `meeceeefpekeÀlee' Devegm³etle Demeles. cnCetve YeeJesieUer þjles. l³eecegUs meceepee®ee DeeY³eeme ns yeesuee rYeeke=ÀefHee³eueer, Mesj, HeeJeMesj, veJeìekeÀ Fl³eeoer Oeev³e ceespeC³ee®eer HeefjceeCes JeeHejueer peele. Deepe
JemlegefJeefvece³ee®eer He×le mebHeg<ìele Deeu³eecegUs Oeev³ee®³ee meboYee&le ³esCeejer Keb[er, Yejes ns Meyo l³ee
l³ee Jemletbmen veenermes nesT ueeieues Deensle. Mesleer®³ee ³eb$eeefOeef<þlelescegUs DeveskeÀ DeJepeejs Deepe
keÀeueyee¿e nesT ueeieueer Dee nsle. GLeJe (efYepeuesueer keÀebyeUer JeeUle IeeueC³eemeeþer ®egueer®³ee OeieerJej
yeebOeC³eele ³esCeejer leeìer), Fjues ne Meyo DebkeÀefueHeerletvener iee³eye Peeuee. Jne³eve (Oeev³e me[C³eemeeþer
keÀjC³eemeeþer oie[ele keÀesjuesuee Keesueieì Yeeie), peel es, Peejbi³ee, kegÀ[leer (nelees[er), [erHeUes
(Mesleeleerue {skeÀUs HeÀes[C³eemeeþer kesÀuesues DeJepeej) lemes®e Yeele Yej[C³eemeeþer Ieerjì nesleer. ³ee
Jemlet keÀeUe®³ee DeesIeele mebHele ®eeueu³ee Deensle. ieeF& -cnwMeer De Oee&ueerJej meebYeeUC³eemeeþe re f o u ³ e e
peele. cee$e Deelee ³ee He×leerner yebo He[le ®eeueuesu³ee efomeleele.
efnbot meceepee®ee efJe®eej kesÀuee lej Òel³eskeÀ efþkeÀeCeer `peele' DeeefCe `J³eJemee³emeec³e' ³eebJej
DeeOeejuesues DeveskeÀ Jeie& DeeHeu³eeuee efomeleele. meceeve ª{er , ®eeueerjerleer l³ee®eÒeceeCes Flej DeveskeÀ
yebOeveebveer SkeÀ$e menpeerJeve peieeJes ueeiele Demeu³eecegUs, SkeÀe peeleerleerue J³ekeÌleeRvee peer JewefMe<ìîes
ÒeeHle nesleele, l³eebleueer keÀener Yeeef(1982, He=<þ 58) cnCeleele, ’peeefleyee¿e ÒeJe=ÊeeR®ee efveFueepe DeeefCe peeleer®³ee Heb®eebkeÀ[tve nesCeejs efve³eceve, ³eebcegUs peeeflemebmLee mebIeefìle DeeefCe ef®eJeì
Peeueer. ³ee®ee He efjCeece cnCetve Flej DeveskeÀ JewefMe<ìîeebÒeceeCes Debleie&le efJeefvece³eemeeþer keÀener yeeyeleerle
JeeHejuee peeCeeje `Meyomecetn' ns Òel³eskeÀ peeleer®es keÀener ÒeceeCeele JewefMe<ìîe þjues.“munotes.in

Page 82

82DeeOegefvekeÀ mJe³ebHeekeÀIeje®es mJeªHener Decetueeûe yeoueues. HetJeea ceeleer®eer Yeeb[er DeeefCe
ueekeÀ[e®³ee Jemlet mJe³ebHeekeÀemeeþer JeeHeju³ee peele. cee$e Deepe ³ee Jemlet Je Yeeb[er mJe³ebHeekeÀIejeletve
nÎHeej Peeu³ee. [Jeueer efMepeJeuesues HeoeLe& Jee{C³eemeeþer veejUe®³ee keÀjJebìerHeemetve le³e ej kesÀuesues
[eTue, oesvees efMepeJeuesu³ee Yeele ieeUC³eemeeþer®es ueekeÀ[er keÀesjerJe Yeeb[s, efMey³ee, JeeUve, jJeUer,
ieesueer, ceeleer®eer Ieeiej, kegÀC[ues ceeleer®es Yeiegves, ³ee Jemlegbyejesyej l³eeb®eer veeJes uegHle nesle Demeuesueer
efomeleel e. HetJeea efJe[erSsJepeer ieg[ieg[er Dees{ueer peele Demes. ®egueeruee Jee³eue nesles. DeMee DeveskeÀ iees<ìer
keÀeUe®³ee DeesIeele mebHele ®eeueu³ee Deensle. l³eemen l³eeb®es Meyoner ve<ì nesle Deensle.
veJeer peerJeveMewueer yeesueerJej DeeIeele keÀ jles. cee$e l³ee l³ee ÒeosMeeleerue ceeCemeeb®³ee
peerJeveJ³eJeneje®es meeOeve DeeefCe ¬eÀer[e keÀjceCegkeÀer®es ceeO³ece Demeuesu³ee yeesueer keÀeUe®³ee DeesIeele ve<ì
nesT ueeieu³ee lej ÒeceeCeYeecnCetve ³ee yeesueer®³ee meeOevee®ee DeeY³eeme keÀjCes ns YeeefkeÀe³e& Deens. meceepee®³ee JesieJesieUîee IeìkeÀeb®eer DeesUKe keÀ©ve IesCes, JesieJesieUîee ÒeosMeeble
efJeKegjuesu³ee meceepeeleerue Jeiee¥®eer DeesUKe keÀ©ve IesCes, cnCepes l³eeb®³ee peerJevee®ee, l³eeb®³ee meJe³eeR®ee
DeY³eeme keÀjCes nes³e. DecegkeÀ efþkeÀeCe®es, DecegkeÀ peeleer®es, Jeiee&®es ueeskeÀ keÀmes Jeeieleele, HeesMeeKe keÀmee
keÀjleele, keÀe³e p esJeleele, ®eefjleeLe& keÀmee ®eeueJeleele, l³eeb®eer kegÀìgbyeHe×leer keÀMeer Deens, l³eeb®³ee
efJeJeenmebmLes®es mJeªHe keÀmes Deens, l³eeb®es meCe -GlmeJe, ueeskeÀowJeles keÀesCeleer Deensle, l³eeb®³ee veJeme -
mee³eemee®³ee He×leer, ceefle&keÀ ÒeLee Fl³ee oeRyeeyele les keÀesCel³ee ª{er HeeUleele, ³ee meeN³ee®ee DeY³eeme
ne yeesueerYeel³ee DeHeefjne³e& ceeO³ecee®ee, cnCepes yeesueerYeemecepelees, l³ee J³ekeÌleeR®³ee leeW[er DemeCeejer MeyomebHeÊeer, l³eeb®³eeefJeDeeHeCe DeY³eemeueer lej veJeue Jeeìu³eeefMeJee³e jenCeej veener.
yeesueer DeeefCe mece epe ³eebleerue HejmHejmebyebOe DeefleMe³e Ieefve<þ Demeleele. l³eecegUs yeesueCeeN³ee
J³ekeÌleer®³ee yeesueerYeeJesieJesieUs mlej efvecee&Ce nesleele. ³ee mlejeb®eer YeepeeCeJeC³eeFleHele JesieUsHeCe Demeles. SkeÀe®e ieeJeeleerue efkebÀJee Heefjmejeleerue yeesueerYeepeceeleerbvegmeej `JesieUsHeCe' OeejCe keÀjles. Òel³eskeÀ peeleer®eer efJeefMe<ì DeMeer meecee efpekeÀ J³eJemLee Demeles.
³ee meeceeefpekeÀ J³eJemLes®es efJeJeenÒeLee, ceefle&keÀ ÒeLee, ueeskeÀowJeles, ueeskeÀOece&, J³eJemee³e, DeVeÒekeÀej,
keÀHe[s, meCe -GlmeJe Fl³eeoer IeìkeÀ Deensle. ³ee IeìkeÀeb®es DeekeÀueve l³ee peeleer®³ee yeesueerletve nesles .
l³ee DeLee&ves yeesueer cnCepes JewefMe<ìîeHetCe& Meyoeb®es Yeeb[ej Deens.
Iejs, keÀHe[s, J³eJemee³e, veJeme -mee³eeme, Yeielee®es efJeOeer, ueeskeÀowJeles, meCe -GlmeJe,
ueeskeÀOece& Fl³eeoer meboYee&leerue yeesueer MeyomebHeÊeer meceepee®³ee JeeHejel e Deens. Oecee¥lejeletve, Heeueer
Yeeyeesueer®ee ÒeosMe, l³ee®eer J³eeHleer, lesLeerue KeeÐemebmke=Àleer, ke=ÀefDeLe&keÀejCe, meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ ÒeLee HejbHeje, ieeJeiee[e ieeJejneìer, owJele mebkeÀuHevee,
meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ ÒeLee -HejbHeje ³ee meeN³ee®ee DeY³eeme ne yeesueerYeenesle. FLeu eer kegÀUeieej j®evee, ieeJejneìer, owJele mebkeÀuHevee osJeosJemkeÀerleerue ®eeueerjerleer, l³eeletve
GÓJeCeejer DeefOekeÀej Je®e&mJee®eer mHeOee& l³eeleues ceeveHeeve, Deueglesoej -yeueglesoej ³eeb®³eeleerue mebyebOe
efvemeiee&®es efJeYe´ce, FLeues meCe -GlmeJe -pe$ee, ³ee meeN³ee®ee DeY³eeme ne yeesueerYeeÒecegKe meeOeves nesle.munotes.in

Page 83

833Dee.5.4 #es$eer³e keÀe³e& :
yeesueer DeY³eemee®eer iejpe DeeJeM³ekeÀlee SKeeÐee meceepee®eer efmLeleer keÀe³e Deens. meceepee®eer
mebHeVelee, Òeieleer, De% eeve, megmebmke=ÀleHeCee, Demebmke=Àle Fl³eeoer iees<ì Yee³esleele. Oece&Meem$e, meceepeMeem$e, jep³eMeem$e, Fefleneme lemes®e ueeskeÀmeeefnl³e ³ee efJeÐeeL³ee¥vee ne
cenÊJee®ee DeeOeej Deens. yeesueer®ee SkeÀe efJeefMe<ì He×leer ves DeY³eeme efkebÀJee mebMeesOeve keÀjerle Demeleevee
l³ee DeY³eemee®es meeceev³e mJeªHe keÀe³e Demeles les mecepeeJetve IesCes iejpes®es Deens. meceev³elee yeesueer®ee
DeY³eeme ne efveieceveelcekeÀ Òeef¬eÀ³esJej DeeOeejuesuee Demelees. ³eecegUs meeefnl³e e®es mebkeÀueve keÀjCes Je Heg{s
l³ee®es efJeMuesJe HejmHejeJeuebyeer Demeleele. mebkeÀuevee®ee ÒeejbYe efJeMuesceewefuekeÀleeme Keesuelee Je efJemleej ner meJe& mebMeesOekeÀeves mebkeÀefuele kesÀuesu³ee meeefnl³ee®³ee iegCeJeÊesJej®e
ÒeeefleefveefOekeÀlesJej Je efJeMuesyeesueer®³ ee DeY³eemee®eer ceewefuekeÀleener YeeefDeY³eemeeJej DeJeuebyetve Demeles. cnCetve DeY³eemekeÀeme #es$eer³e keÀe³ee&®es keÀewMeu³e Deelcemeele DemeCes
iejpes®es þjles. yeesueer®³ee DeY³eemeemeeþer Meyo, Jeeke̳e Fl³eeoer mJeªHeeleerue meeefnl³e pecee keÀjeJes
ueeieles. ns meeefnl³e jefmekeÀebkeÀ[tve pecee kesÀues peeles, l³eeceO³es ñeer, Heg©YeeefDeveskeÀ Heefj®e³e YeeefefveJesove l³eeb®eer ³egleer lees DeY³eeme nesF&He³e¥le Debiee®ee DeY³eeme D eefYeÒesle Demesue l³eeme DeeJeM³ekeÀ DeMee
meeefnl³ee®³ee mebkeÀueveemeeþer ÒeMveeJeueer, ªHeeJeueer, MeyoeJeueer, Jeeke̳eeJeueer, lekeÌles, keÀes<ìkesÀ Fl³eeoer
meeOeveeb®eer DeY³eemekeÀeuee peceJeepeceJe keÀjCes iejpes®es Demeles. DeMee efJeefJeOe efve JesokeÀekeÀ[tve Yeeefmeecegûeer keÀe{tve IesC³ee®³ee ³ee ef¬eÀ³esuee efveYeeefmeceHejer#eCe keÀjeJes ueeieles. OJeveerJ³eJemLee, Jeeke̳eJ³eJemLee, DeLe&J³eJemLee Fl³eeoer®es mebj®eves®³ee
efJeefJeOe jbiee®eer mebyebefOele Demeuesues meeefnl³e DeLekeÀHeCes mJeleb$e meb®e³eerkeÀe JeeHe©ve þsJeeJes ueeieles.
³eeveblej®e er Òeef¬eÀ³eener efJeMuesleelHegjles efvemegOeejCee keÀjeJeer ueeieles . keÀOeerkeÀOeer ns nele®esner efvemeìles veblej®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepes neleer Deeuesu³ee
efveDeLee&ves MeesOeÒeyebOe ns mebMeesOevee®es HeÀefu ele DeekeÀej Iesles. DeMee ÒekeÀejs mebkeÀueve, meceHejer#eCe,
efJeMuesleeuegke̳eeleerue ieeJeebceO³es l³ee l³ee efþkeÀeCeer peeTve Òel³e#e #es$e HeneCeer keÀjCe s, cegueeKeleer IesTve
YeeefkeÀece HetCe& keÀjC³eele ³esles. yeesueeR®ee DeY³eeme ne efJeieceveelcekeÀ Òeef¬eÀ³esJej DeeOeejuesuee Demelees. ³eecegUs
meeefnl³ee®es mebkeÀueve keÀjCes Je Heg{s l³ee®es efJeMuesoesvner ìHHes meceeve cenÊJee®es Je HejmHejeJeuebyeer Demeleele. mebkeÀuevee®ee ÒeejbYe efJeMuesDemeue e lejer l³ee®eer efoMee efJeMuesefJemleej ner meJe& mebMeesOekeÀeves mebkeÀefuele kesÀuesu³ee meeefnl³ee®³ee iegCeJeÊesJej ÒeeefleefveefOekeÀlesJej Je
efJeMuesner #es$ekeÀe³ee&®³ee kegÀMeuelesJej DeJeuebyetve Demeles. ³eecegUs®e yeesueeR®³ee mebMeesOekeÀeme #es$ekeÀe³ee&®³ee
He×leeR®es Je leb$eeb®es meKeesue %eeve DemeC es DeeJeM³ekeÀ nes³e. meeceev³ele: mebMeesOekeÀ ne mJele:®e #es$eele
peeTve meeefnl³e mebkeÀueve keÀjlees; Hejbleg keÀOeerkeÀOeer #es$eer³e keÀeceemeeþer kegÀMeue Je ÒeefMeef#ele DeMeemunotes.in

Page 84

84J³ekeÌleeR®eer vesceCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles. DeMee J³ekeÌleeRvee #es$ eebvJesDeens. #es$ekeÀe³e& ns l³ee #es$eele®e nesles Demes veener efkeÀl³eskeÀoe mebMeesOekeÀ mJele: DeY³eemeefJePeeuesu³ee yeesueeR®ee YeeIesTve ³eslees. Demes Demeues lejer meJe&keÀmeeefnl³e mebkeÀueve keÀjC³eeme Dev³e He³ee&³e veener.
3Dee.6meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ DeY³eeme :
YeemebmLee ÒeceeCes efle®³eelener HeefjJele&ve nesle jenCes DeHeefjne³e& Deens. Yeemeebmke=ÀeflekeÀ, Oeeefce&keÀ mebkesÀle Iesleues ues Demeleele. meceepe pemee yeouele peeF&ue lemes mebkesÀlener yeouele
Demeleele. DeMee HeefjJele&veMeerue YeeDemeleele. ³ee mebkesÀleevegmeej Yeelejerner YeeÒeosMeeleerue efJeefMe<ì Yeepevcele:®e DeeHeues meceepe erkeÀjCe p³ee YeeDeeHeueer ceele=Yeevemetve, meceepee®eer efveefce&leer Demeles. meceepe, Y eecejeþerletve DeeHeCe J³eJenej keÀjlees, leer keÀesCeleer cejeþer, efle®eer HejbHeje keÀe³e? Demes ÒeMve DeeHeu³eeuee
J³eJenej keÀjleevee He[le veenerle. keÀeskeÀCeer, ceeueJeCeer, KeeveosMeer, DeefnjeC eer, leeJe[er, JeNne[er,
®eboie[er, keÀesuneHegjer, meesueeHegjer, HegCesjer ³ee ÒeosMeefJeefMe<ì DeeefCe JesieJesieUîee peeleer, peceeleeR®³ee
YeeceeveJeer efJekeÀeme Ò eef¬eÀ³esceO³es ceeCemeeuee pees[Ceeje Keje ogJee ne l³eeb®³eeleerue yeesueerYeene®e nes³e. ceeCemee®eer Kejer G®®e YeeûeeceerCe YeeieeceO³es Demes DeveskeÀ DevegYeJeer Je l³eeb®³ee He×leerves mebMeesOeve keÀjCeeN³ee DeveskeÀ J³ekeÌleer
Demeleele. l³eeb®es ns DevegYeJe l³eebveer l³ee meceepee®ee DeY³eeme keÀ©ve®e ne meJe& KeìeìesHe les DeeHeu³ee
yeesueercegUs ³eMemJeer keÀ© MekeÀuesueer efometve ³esleele DeMee DeveskeÀ Yeel³eeb®ee Òe®eej keÀjlees Hejbleg l³eeb®eer keÀesCeleerner efueHeer veener, l³eecegUs KeN³ee DeLee&ves ³ee YeeDeeHeu³eeuee meeefnl³e efveefce&leer Peeuesueer efometve ³esle veener. Hejbleg ³ee yeesueer®es cenÊJe cee veJeer peerJeveeceO³es
Devev³emeeOeejCe Deens. ceeveJeeuee KeN³ee DeLee&ves pees[Ceejer YeeyeesueerYeenesCes iejpes®es Deens lemes®e ³ee YeeDeens.
peieele DeveskeÀ YeepeeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs peie pe JeU Deeuesues Deens. l³eecegUs J³eeJeneefjkeÀ Deeoeve -Òeoeveemeeþer ceeCemeeuee
ogmeN³ee®³ee YeeyeesueerYee

Page 85

85Demeleevee HeÀkeÌle DeeHeCe yeesuelees l³ee YeekesÀuee peelees. peieele DeY³eemeu³ee peeCeeN³ee ÒeceeCeYeeDeens. peeieeflekeÀ mlejeJej yeesueerYeeDeens ³ee DeY³eemeeves efceÞe mebmke=Àleer®ee DeY³eeme Peeuee Je lees cenlJeHetCe& þjsue.
Yeejleele JesieJesieUîee mebmk e=Àleer, peeleer, Oece&, YeeHeesMeeKee®ee KeeC³eeefHeC³ee®³ee Dee®eej efJe®eejeb®³ee He×leer JesieJesieUîee Deensle. Yeejlee®³ee Òel³eskeÀ
jep³ee®eer Yeemeebmke=ÀeflekeÀlee mecepeC³eeme ceole nesF&ue. lesLeerue Dee®eej, efJe®eej, ®eeueerjerleer, ª{er, HejbHeje ³ee
¢<ìerves ns ne DeY³eeme cenÊJeHetCe& Deens.
yeesueer veener DeMeer YeecnCetve keÀesCeleerner Yeeyeesueer YeeDeeoeveÒeoeveeletve efJekeÀefmele nesle veener, lej l³ee Heefjmeje®eer YeewieesefuekeÀlee DeeefCe l³eeletve le³eej
nesCeejer GlHeeove Je ÞeceJ³eJemLeener eflelekeÀer®e keÀejCeerYetle Demeles. ³ee jepekeÀer³e meÊeebyejesyej® e³ e e
ÒeosMeele pevce Iesleuesuee peele, Oece&, efMeJee³e ye´eïeCeer MewJe HejbHeje; ³ee meieUîee®e iees<ìer ³ee Yeemeebmke=ÀeflekeÀ HeefjCeece Ie[efJeCeeN³ee Deensle.
YeewieesefuekeÀlesvegmeej YeeJesieUs Meyo Deensle. Fbûepeer®ee ÒeYeeJe ³ee yeesueerJejner keÀmee He[lees³e, `JesU veener' ns meebieC³ee®eer JesU
Òel³eskeÀeuee keÀOeer vee keÀOeer ³esles; HeCe Deepe ns meebiee³e®eb Peeueb lej `ìeFce vee³e' Demeb cnìu eb peele.
`Jesue vee³e' Demeb cnCeCeb keÀener DeJeIe[ vemeueb lejerner YeeHe³ee&JejCee®ee FlekeÀe ÒeYeeJe He[lees DeeefCe l³eeletve l³ee Yeene DeekeÀej IesC³eele YeeYee®eeuele Deeuesu³ee Òeeke=Àle®³ee cetU Òe JeeneMeer Deens. l³eecegUs cejeþer®³ee JesieJesieUîee YeewieesefuekeÀ
mJeªHeeb®ee DeY³eeme keÀjleevee Òeeke=Àle®ee Òe®eb[ ÒeYeeJe efle®eer Òel³e³e DeeefCe ef¬eÀ³eeHeoelcekeÀ ceeb[Ceer
Del³eble þeMeerJeHeCes meebielee ³esles. ³ee YeewieesefuekeÀ He³ee&JejCe e®ee veerì DeY³eeme keÀ©ve yeesueerYeeog³³eceHeCes ve Heenlee SKeeÐee YeeJne³euee nJee. He³ee&JejCe IeìkeÀebMeer megmebiele jenCes, YeeieeJejneìerleerue efJeefJeOe osJeleebvee Ieeleueer peeCeejer ieeNneCeer, cnCeer, JeekeÌÒe®eej DeeefCe
ueeskeÀeskeÌleer ³eeletve ³ee yeesueer®es meeceL³e& Òel³e³eeuee ³esles. DeveskeÀ ueeskeÀkeÀLee, efJeefJeOe meceepeeb®eer
ueeskeÀieerles D eeefCe ueeskeÀveeìîes ceeueJeCeer yeesueerle Demeuesueer efomeleele. Oeeuee, efceIee, osmeª{
(DeMegYeefveJeejCe efJeOeer) ³eemeejKes ueeskeÀefJeOeer ³ee yeesueerleerue ueeskeÀieerleeb®³ee DeeOeejeves meepejs kesÀues
peeleele. ke=Àef`mebmke=Àleer®es J³ekeÌle ªHe cnCepes l³ee meceepee®eer yeesueer nes³e.' (keÀeuesuekeÀj 1964, He=<þ 58)
Òel³eskeÀ meceepee®eer efJeefMe<ì mebmke=Àleer Demeles, efJeefMe<ì meeceeef pekeÀ ÒeLee, HejbHeje, ueeskeÀmebkesÀle,
jerefleefjJeepe Demeleele. efJeefMe<ì ueeskeÀOece& Demelees. l³eebletve l³ee®eer yeesueer JesieUsHeCe OeejCe keÀjerle
Demeles. `yeeje keÀesmeebJej Yee

Page 86

86DeOeesjsefKele nesles; lemes®e `Òel³eskeÀ meceepe®eer efkebÀJee peeleer®eer yeesueer JesieUer Demeles.' Demes pesJne DeeHeCe
cnCelees lesJne l³eele `meeceeefpekeÀlee' Devegm³etle Demeles. yeesueer ne YeeefDeeefCe yeesueerªHe ÒeceeCeYeener yeesueer meceepeeÒeceeCes DeeefCe peeleermecetnebÒeceeCes efJeefYeVe ªHeeble owvebefove peerJeveele JeeHejueer peeles.
yeesueer Yeeyeueglesoejmeceepe, keÀesUermeceepe, kegÀUJee[er DeeefCe oefuelemeceepe ³eeb®³eeleerue yeesueer G®®eejele keÀenerMeer
efYeVelee Demeuesueer peeCeJeles. mebmke=Àleer mebHekeÀe&letve Ie[Ceejs DeeoeveÒeoeve yeesueerueener ueeiet nesles.
Kes[esHee[er Peeuesu³ee efMe#eCee®³ee ÒemeejecegUs yeesueerlener Deepe DeveskeÀ ÒekeÀej®es Meyo Dev³e YeeDeeuesues efomeleele. efJeMesG®®eej JewefMe<ìîeHetCe& Deensle. ceeef®eme, y³eeie, yeìj, ie@meyeÊeer, ce@veJeele, ne@efmHeìue, FmketÀue, yegkeÀe,
Demes Meyo ³ee yeesueerle ª{ Peeues Deensle.
efnbot meceepee®ee efJe®eej kesÀuee lej Òel³eskeÀ efþkeÀeCeer `peele' DeeefCe `J³eJemee³emeec³e' ³eebJej
DeeOeejuesues DeveskeÀ Jeie& DeeHeu³eeuee efomeleele. meceeve ª{er, ®eeueerjerleer l³ee®eÒeceeCes Flej DeveskeÀ
yebOeveebveer SkeÀ$e menpeerJeve peieeJes ueeiele Demeu³e ecegUs, SkeÀe peeleerleerue J³ekeÌleeRvee peer JewefMe<ìîes
ÒeeHle nesleele, l³eebleueer keÀener Yeeef(1982, He=<þ 58) cnCeleele, ’peeefleyee¿e ÒeJe=ÊeeR®ee efveFueepe DeeefCe peeleer®³ee Heb®eebkeÀ[tve nesCeejs efve³eceve, ³eebcegUs peeeflemebmLee mebIeefìle DeeefCe ef®eJeì
Peeueer. ³ee®ee HeefjCeece cnCetve Flej DeveskeÀ JewefMe<ìîeebÒeceeCes Debleie&le efJeefvece³eemeeþer keÀener yeeyeleerle
JeeHejuee peeCeeje `Meyomecegn' ns Òel³eskeÀ peeleer®es keÀener ÒeceeCeele JewefMe<ìîe þjues.“ ke=ÀefJemlegefJeefvece³ee®eer He×leer ª{ nesleer. l³eecegUs Oeev³e ceespeC³eemeeþer kegÀ[Je, Hee³eueer, Mesj, HeeJeMesj,
veJeìekeÀ Fl³eeoer Oeev³e c eespeC³ee®eer HeefjceeCes JeeHejueer peele.
meceepee®³ee JesieJesieUîee IeìkeÀeb®eer DeesUKe keÀ©ve IesCes, JesieJesieUîee ÒeosMeeble efJeKegjuesu³ee
meceepeeleerue Jeiee&®eer DeesUKe keÀ©ve IesCes, cnCepes l³eeb®³ee peerJevee®ee, l³eeb®³ee meJe³eeR®ee D eY³eeme
keÀjCes nes³e. DecegkeÀ efþkeÀeCe®es, DecegkeÀ peeleeR®es, Jeiee¥®es ueeskeÀ keÀmes Jeeieleele, HeesMeeKe keÀmee keÀjleele,
keÀe³e pesJeleele, ®eefjleeLe& keÀmee ®eeueJeleele, l³eeb®eer kegÀìgbyeHe×leer keÀMeer Deens, l³eeb®³ee efJeJeenmebmLes®es
mJeªHe keÀmes Deens, l³eeb®es meCe -GlmeJe, ueeskeÀowJeles keÀesCeleer Deensle, l³eeb®³ee veJeme -mee³eemee®³ee
He×leer, ceefle&keÀ ÒeLee Fl³eeoeRyeeyele les keÀesCel³ee ª{er HeeUleele, ne DeY³eeme HegHejbleg mebmke=Àleer®³ee ³ee meJe & Debieeb®es mJeªHe p³eeletve J³ekeÌle nesles. l³ee DeHeefjne³e& ceeO³ecee®ee, cnCepes
YeeDemeCeejer MeyomebHeÊeer, l³eeb®³eeefJeJeeìu³eeefMeJee³e jenCeej veener. yeesueerYeeke=ÀefieeJeiee[e ³ee meeN³ee®ee DeY³eeme nes³e. l³ee l³ee ÒeosMeeleerue ieeJejneìer, owJele mebkeÀuHevee,
meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ ÒeLee -HejbHeje ³ee®ee mee#esHeer efJe®eej, FLeueer kegÀUeieej j®evee, ieeJejneìer,
owJele mebk eÀuHeveener JewefMe<ìîeHetCe& DeMeer®e Deens. Deueglesoej yeueglesoej ³eeb®³eeleerue mebyebOe ³ee meeN³ee®es
oMe&ve yeesueerletve Ie[les.munotes.in

Page 87

873Dee.7 yeesueeR®es J³eekeÀjCes Je keÀesMej®evee ³eeb®es cenlJe
DeeOeer Yeeyeesueueer peele Deens. efle®³eele keÀeueHejlJes Je ÒeebleHejlJes yeoue nesle jenCeej. YeecnCepes efle®³ee uesKeve He×leerlener yeoue nesCes meenefpekeÀ®e Deens. DeeOeer YeeJ³eekeÀjCe þjles. YeeHetJeea®³ee efve³eceebvee cegj[ IeeueeJeer ueeieles. HeefjCeece Leebyeues uesKeve efJekeÀjeJee ueeielees. De#ejs cnCepes DeeJeepee®³ee KegCee Demeleele De#ejeb®³ee KegCeebveer keÀeieoeJej efuentve
oeKeJelees, l³eeuee®e efueHeer Demes cnCeleele.
yeesueer®³ee J³eekeÀjCee®es DeY³eemee®³ee ¢<ìerves leerve efJeYeeie kesÀues peeleele.
1) HeomJee fveefcekeÀer : Yeel³eeb®³ee `keÀj' ³ee Oeelet®es `kesÀ' Demes ªHe nesles. `yemeuee' ³ee `yeme' Oeelet®³ee YetlekeÀeUer ªHeeleerue
`uee' ne Òel³e³e `keÀUUe' ³ee `keÀU' Oee let®³ee YetlekeÀeUer ªHeeceO³es `Ue' Demes mLeeefvekeÀ ªHe OeejCe
keÀjlees. DeMee ÒekeÀejs SkeÀ ªefHece HeefjefmLeleervegªHe efJeefJeOe ªHes OeejCe keÀ© MekeÀlees DeMee ªHeebvee l³ee
ªHeer ªefHekeÀevlejs Demes cnCeleele. yeesueeR®³ee HeomJeefceefvekesÀceO³ es l³eeb®ee efJe®eej neslees.
2) ªHeJ³eJemLee : ªHeJ³eJemLesle HeoIeìvee DeeefCe ªefHeceefJekeÀej ³eemebyebOeer®eer Demeles.
3) Jeeke̳eJ³eJemLee : Jeeke̳eJ³eJemLesle Jeeke̳eeb®es Deblejbie, ÒekeÀej Je MeyoefJev³eeme ³eemebyebOeer®eer
ef®eefkeÀlmee n esles. J³eekeÀjCee®³ee keÀesCel³eener Debiee®es JeCe&ve keÀjC³eemeeþer HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele Yeeefmeeefnl³e pecee keÀjeJes ueeieles. veece, meJe&veece, efJeMesefJeYekeÌleer, keÀeU DeLe& Fl³eeoer efJekeÀejebHewkeÀer SkeÀe JesUer SkeÀ Jee DeveskeÀ efJe®eej nesT MekeÀleele.
yeesueeR®ee DeY³eeme keÀjleevee DeY³eemekeÀebvee efJekeÀejeb®³ee peeleer Je l³eeb®es efveoMe&keÀ Demes Òel³e³e MeesOetve
keÀe{eJes ueeieleele. MeskeÀ[es megÆer Jeeke̳es Je ieÐeHe eþebleerue Jeeke̳eªHe l³eeb®es keÀeUpeerHetJe&keÀ efvejer#eCe
keÀjeJes ueeieles. efJeefJeOe HeoeJeu³eeb®³ee mee¿eeves efJekeÀejeb®es efJeYeso Je ce³ee&oe efveefM®ele keÀjeJ³ee ueeieleele.
Jeeke̳eeb®es efJeYeso Je l³eeb®³ee j®eveeb®es JeCe&ve keÀjC³eemeeþ er npeejes Jeeke̳eeb®es met#ce efvejer#eCe keÀjeJes
ueeieles. ne meJe& Òe®eb[ KeìeìesHe Demelees. ceele=YeeDeHeefjef®ele yeesueer®es J³eekeÀjCe MeesOetve keÀe{Ces ³ee oesve ke=Àleerle cenoblej Deens.
3Dee.7.1 yeesueeR®ee MeyokeÀesMe :
pesJne ceeveJeer J³eJenej Jee{t ueeieleele, lesJne Yeemebûen, HeefjieCevee Je J³eJemLeeHeve ³eeb®eer iejpe efvecee&Ce nesles. ³ee iejpesletve MeyokeÀesMee®eer efvee fce&leer nesles.
l³eeleerue Meyo SkeÀe efveefM®ele ¬eÀceeves meeceev³ele: JeCee&¬eÀceevegmeej -ûebefLele kesÀuesues Demeleele.
MeyokeÀesMe megOeejC³ee®eer, lemes®e veJee MeyokeÀesMe le³eej keÀjC³ee®eer iejpe efvecee&Ce nesles. YeeÒeke=Àle er DeeefCe HejmHejmebJeeoemeeþer efle®³ee efmLejerkeÀjCee®eer DeHes#ee, ³ee ÜbÜeletve MeyokeÀesMee®ee efJekeÀeme
nesle jenlees. SKeeÐee YeeMeyoeb®ee mebûen, l³eeb®³ee DeLee&m eefnle p³eele kesÀuesuee Demelees DeMee meboYe&ûebLe. cegefêle Jee*dce³eeleerue
Meyoebyejesyej®e JeekeÌmebÒeoe³e, cnCeer ³eeb®eener l³eeble DebleYee&Je neslees. Meyoeb®ee DeLe& mecepeeJee DeeefCe
efpe%eemet®eer MeyoMekeÌleer Jee{eJeer, ne SkeÀ nslet Meyoke ÀesMej®evesceO³es Demelees. Meyoeb®³ee DeLee¥®es mebkesÀlemunotes.in

Page 88

88efveefM®ele Je efmLej nesC³ee®es keÀe³e& MeyokeÀesMeecegUs meeOeles DeeefCe l³ee³eesies YeeefnesT MekeÀleele.
yeesueeR®ee MeyokeÀesMe yeveefJele Demeleevee YeeefDeY³eeme keÀjeJee ueeielees. l³ee l³ee YeeefpeerJeveHe×leer®eer mecejme JneJes ueeieles. keÀeveeJej He[uesu³ee Òel³eskeÀ Meyo DeeefCe OJeveer efìHetve þsJeeJee
ueeielees. MeyokeÀesMe yeveefJeC³eemeeþer ieÐeHeeþeb®ee HeÀejmee GHe³eesie nesle veener. l³eeletve efceUCeejs veJes
Meyo Del³euHe Demeleele. ³ee keÀeceer efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee MeyoeJeu³ee DeefleMe³e GHe³egkeÌle þjleele.
Meyoeb®³ee DeeMe ³e efveefM®eleer keÀ[sner HeÀej ue#e HegjJeeJes ueeieles. DeeMe³eeJej YeeHe[le Demelees. cejeþerle Jemletpeelee®eer efJeYeeieCeer Hegefuuebieer, ñeerefuebieer Je veHegbmekeÀefuebie DeMeer nesles,
ceneje<ì^e®³ee GÊej meercesJejer ue efnboer ÒeosMeeuee efYe[CeeN³ee DeveskeÀ cejeþer yeesueerle leer Hegefuuebieer Je
ñeerefuebieer DeMeer®e Deens. DeveskeÀ HeefjJeejer³e YeemepeerJe -efvepeeaJe, ieefleceeve -efmLej DeMeer ner Demet MekeÀles. DeMee ÒekeÀej®³ee Meyoeb®³ee efJeefJeOe
YesoefJeYesoeb®eer oeo keÀesMekeÀejebvee I³eeJeer ueeieles. yeesueer®ee meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesveebletve
DeY³eeme keÀjCeejebmener mebkeÀuHeveelcekeÀ Je J³eekeÀjefCekeÀ efJeefJ eOe efJeYesoeb®³ee HejmHejmebyebOee®ee efJe®eej
GHe³egkeÌle þjlees. YeeDemeles. ³eecegUs meceepeMeem$e%e Je ceevemeMeem$e%e YeeDeekeÀueve keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. Òel³eskeÀ YeeefYeewieesefuekeÀ Fl³eeoer keÀejCeebveer GlHeVe Peeuesu³ee ieìeb®³ee efJeefJeOe yeesueer Je J³eJemee³e yeesueer Dee{Utve
³esleele. efYeVe mlejeJejerue YeeDemeleele. SkeÀ®e J³ekeÌleer HelveerMeer, veeskeÀjebMeer Jeefj<þeMeer yeesueleevee DeeHeueer JeekeÀMewueer Je Meyoeb®eer
efveJe[ SkeÀmeejKeer þsJeerue Demes veener. yeeuekeÀebMeer Je kegÀ$es, ceebpej Deeoer HeMetMeer yeesueleevee lees efJeefMe<ì
mebYeekeÀneCeer meebieleevee, v³ee³eeue ³eele JeefkeÀueer keÀjleevee efJeefMe<ì Jeeke̳eÒe®eejeb®ee GHe³eesie keÀjeJee ueeiesue.
YeeYepeveHetpeveemeeþer YeeefMe<ì, DecegkeÀ SkeÀ DeefMe<ì, DecegkeÀ SkeÀ yeesueer Jeefj<þ, DecegkeÀ SkeÀ yeesueer DeHeYe´<ì DeMeebmeejKes
mecepe YeeefFl³eeoeRefJemeebmke=ÀeflekeÀ DeY³eemeele cees[les, J³ekeÌleer®³ee veeJeeJe©ve, Yeeopee& DeesUKelee ³esCes Meke̳e Demeles. SKeeÐee J³ekeÌleer®³ee HeeUerJe ÒeeC³ee®es veeJe `ìe³eiej' Deens, keÀer
`JeeI³ee, ceesleer, efJeþîee' Deens. ³eeJe©ve l³ee J³ekeÌleer®ee meeceeefpekeÀ mlej DeesUKelee ³eslees. DeeHeu³ee
mebYeeMekeÀles. yeesueeR®³ee meceepeMeem$eer³e DeO³e³eveele ³ee meJee¥®eer oKeue I³eeJeer ueeieles Je DeO³e³eve
ÒekeÀejevegªHe YeeefmeceeefJe<ì kesÀues peeleele. l³eeleerue SkeÀ cnCepes efve³eesefpele mLeeveer efJeefMe<ì DeLee&®ee Jee®ekeÀ Demee
keÀesCelee Meyo JeeHejuee peelees les HeenCes. Goe. `efJeefnjerletve jespe®³ee JeeHejeme eþer HeeCeer yeensj
keÀe{C³ee®es meeOeve' ³ee DeeLeea cejeþer yeesueerletve mLeeveHejlJes `HeesnN³ee, efìHejs, Ieeiej, yeeoueer,
yeeueoer, yeeueìer, keÀUMeer Fl³eeoer' Meyo JeeHejele Deensle. `[eskesÀ' ³ee DeLeea [eskesÀ, ogmeN³ee ÒekeÀej®³ee
Yee`®eewkeÀ' ³ee Meyoe®es mLeeveHejlJes `®eewkeÀesveer DebieCe, ®eej jmles IesTve efceUCeejer peeiee, Je=boeJeve,munotes.in

Page 89

89HeesJee[îeeleerue keÀ[Jes, jebieesUer®ee SkeÀ Ò ekeÀej' Demes DeveskeÀ DeLe& nesT MekeÀles. OJeveer efJeSkeÀªHelee ³ee efJeefYeVelee®esner efoioMe&ve ceeveef®e$eele nesT MekeÀles. ceeveef®e$e efveefce&leermeeþer ueeieCeejs
YeeefYeepeeieeflekeÀerkeÀjCee®ee ÒeYeeJe HeÀkeÌle Menje Hegjlee®e ce³ee&efole veener. l³ee®es ueesCe ûeeceerCe YeeHeesnes®euesues Deens. meJ e& #es$eer³e HeefjJele&ve PeHeeìîeeves nesle Deens. peerJeveceeve yeouele Deens, peerJevecetu³es
yeouele Deens. ª{er -HejbHeje Je ÒeLeeb®es mJeªHe yeouele Deens. meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ
HeefjJele&veelemeesyele YeeefÒeosMeeleerue, mebmke=Àleerleerue, meceepee®eer mJeleb$e Yejues Deens. les meceepeeleerue YeeefJ³eJenejemeeþer mJeYeeefJekeÀ ke=Àef$eceHeCes DeefJenesleevee efomelees Deens. l³eeb®³eeJej mebMeesOevener nesle Deens lej SkeÀerkeÀ[s keÀener yeesueer ve<ì Peeu³ee®es
keÀener yeesueeR®es DeefmlelJe Oeeske̳eele Deeuesueer efomeles Deens. l³ee J³ekeÌleer®³ee leeW[er DemeCeej er
MeyomebHeÊeer, l³eeb®³eeefJejenCeej veener.
3Dee.8 yeesueeRmeceesjerue DeeJneves, peleve Je mebJeOe&ve ³eebmeeþer keÀjeJe³ee®³ee
Òe³elvee®eer efoMee
mJeleb$e Yeejlee® ³ee jep³eIeìves®³ee DeeþJ³ee HeefjefMe<ìele meceeefJe<þ kesÀu³ee iesuesu³ee yeeJeerme
YeeyeesueCeeN³eeb®eer mebK³ee one keÀesìeRJej Deens. FbìjvesìJejerue efJ eefkeÀHeeref[³ee ³ee %eevekeÀesMeeletve efceUCeeN³ee
ceeefnleervegmeej cejeþer ner peieeleueer 19 J³ee ¬eÀceebkeÀe®eer Yee`efuebefiJeefmìkeÀ meJnx Dee@HeÀ Fbef[³ee' ®³ee Keb[ 7 Je 9 ceO³es megceejs 40 yeesueer Je G HeyeesueeR®es vecegves efoues
Deensle. Yeejleer³e YeeyeesueeR®eer ceeefnleer ³esles.
3Dee.8.1 yeesueeRmeceesjerue DeeJneves :
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, mLeueeblej, mebHe ke&À Je oUCeJeUCee®eer JesieJeeve meeOeves, Jee{les
DeeoeveÒeoeve, FueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³eceeb®ee ÒeYeeJe, Fbûepeer®es Jee{les cenÊJe, jespeieeje®³ee mebOeer
³eebmeejK³ee IeìkeÀeb®ee HeefjCeece ÒeeosefMekeÀ, mLeeefvekeÀ yeesueeR®³eeJej nesle Deens. Heejb HeeefjkeÀ yeesueeRceO³es
ÒeceeCe cejeþer, Fbûepeer, efnboer Jeiewjs YeeHeesìyeesueerleerue Deblej keÀceer nesle Deens. Deeieeceer keÀeUele yeesueer veenerMee nesC³ee®ee mebYeJe ³egvesmkeÀes®³ee
efjHeesì&ceO³es J³ekeÌle Peeuee Deens.
yeesueeR®e ÒeosMeJeej, efpeuneJeej Yeso Dee{Uleele. peeleleÊJeeJej ner yeesueerleerue Yeso DeJeuebyetve
Demeu³eeves SkebÀoj cejeþer yeesueeR®eer mebK³ee MebYejentve DeefOekeÀ DemeC³ee®eer Meke̳elee Deens. JeNne[ er,
nUJeer, HeesJeejer, veeieHegjer, DeefnjeCeer, keÀeskeÀCeer, Jeejueer, þekeÀjer, [ebieer, meeceJesoer, keÀesuneHegjer,
veiejer, meesueeHegjer, HegCesjer, ef®elHeeJeveer Demes yeesueer®es DeveskeÀ ÒekeÀej Je GHeÒekeÀej Dee{Uleele.
DeeefoJeemeeR®³ee ner Y eewieesefuekeÀ, meeceeefpekeÀ mlejevegmeej Heesì yeesueer Deensle. ceneje<ì^eleu³ee meJe&munotes.in

Page 90

90yeesueerYeeDee{Ules.
ceneje<ì^e®³ee Yeeefue#eele ³esleele. pevceu³eeveblej keÀewìgbefyekeÀ Heefjef®eleebMeer mebosMevee®eer J³eJeneje®eer Yeeyeesueer, l³ee l³ee efJeefMe<ì ÒeosMeeleerue SkeÀ ÒeeosefMekeÀ yeesueer, D eewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®es ceeO³ece
ÒeceeCecejeþer, v³ee³emebmLee, DeeefLe&keÀ mebmLee, GÐeesieOebos Jeiewjs GHepeerefJekesÀMeer mebueive J³eJeneje®eer
Yeeyeepeeje®eer, efJeefvece³ee®eer YeekeÀe³ee&ue³ee®eer YeemeceepeceeO³eceebJej GÊece cejeþ er Yeeleguevesveb keÀceer Deens. Jee®eCeb, SskeÀCeb ³ee ceeO³eceeletve DeeHeCe p³ee ÒekeÀej®³ee YeemeeefVeO³eele ³eslees, leer®e DeeHeueer YeemebJeeo meeOelees Deenesle, l³eeuee DeeHeueb cnCeCeb keÀUeJeb, FlekeÀe®e mebJeeo meeOeCeeN³eeb®ee nslet Demelees.
l³eecegUs keÀesCel³ee YeeDemeb veener. l³eeletve DeeHeesDeeHe®e Òel³eskeÀ peCe keÀUle -vekeÀUle DeMeer DeveskeÀ Yeele³eej Peeuesueer JesieUer®e Yeevemeles. l³eeletve mebJeeoe®ee leelkeÀeefuekeÀ nslet meeO³e nesle Demeuee, lejer Yeecee$e ns vekeÌkeÀer®e ®eebieueb veener. ³ee®ee HeÀìkeÀe cejeþermen l³ee l³ee Yeeieeble yeesueu³ee peeCeeN³ee
cejeþer®³ee yeesue erYeecetueYetle YeekeÀje³e®es, HeÀesvesefìkeÀ efm¬eÀHì JeeHe©ve ³ee vecegv³eeb®es ÒeefleuesKeve keÀmes keÀje³e®es, YeeJeeHe©ve J³eekeÀjefCekeÀ efJeMuesefJeÐeeHeerþe®³ee keWÀêmLeeveer DeemeeJee. yeesueerefJe%eeve, YeeefveJe[tve l³eeJej ke Àener SkeÀ ceewefuekeÀ mebMeesOeve yeesueer®eer OJepee Gb®e keÀje³euee meene³³e keÀjerue.
ueeskeÀpeerJeve Je efJe®eej HejbHeje meMekeÌle ®eeueefJeCeeN³ee Deeefoce yeesueerleerue HejbHeje -ûeeceerCe -ceneveiejer
DeeefCe efJeefJeOe peerJeve yeesueer veJeÒeJeen eb®³ee ceewefuekeÀ meeefnl³eeJej, ®eUJeUeRJej mebMeesOeve DeeJeM³ekeÀ
Deens.
DeveskeÀesÊece meeefnefl³ekeÀebveer JewefJeO³eHetCe& DeeefCe opexoej meeefnl³eefveefce&leer kesÀu³eecegUs cejeþer
YeeefceUeuesuee vemeuee, lejer leer l³ee opee&®eer®e YeeDeefYeceevee®eer®e iees<ì Deens; cee$e iesu³ee keÀener JeYes[meeJeles Deens, leer®e cejeþeruee Yes[meeJeles Deens DeeefCe leer cnCepes Dev³e YeeFbûepeer YeeMeyo ogmeN³e e YeeÒeJeenerHeCee efometve ³eslees; HeCe pesJne ns ÒeceeCe Jee{le peeleb, lemelemeb les cetU Yee

Page 91

913Dee.8.2 yeesueer peleve Je mebJ eOe&ve ³eebmeeþer keÀjeJe³ee®³ee Òe³elvee®eer efoMee :
ceneje<ì^e®³ee Yeeefue#eele ³esleele. pevceu³eeveblej keÀewìgbefyekeÀ Heefjef®eleebMeer mebosMevee®eer J³eJeneje®eer Yee< ee, mLeeefvekeÀ
yeesueer, l³ee l³ee efJeefMe<ì ÒeosMeeleerue SkeÀ ÒeeosefMekeÀ yeesueer, DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®es ceeO³ece ÒeceeCe
cejeþer, v³ee³emebmLee, DeeefLe&keÀ mebmLee, GÐeesieOebos Jeiewjs GHepeerefJekesÀMeer mebueive J³eJeneje®eer YeeFbûep eer, ceneje<ì^e®³ee Meemeve J³eJeneje®eer YeeefJeefvece³ee®eer Yeeefnboer Je Fbûepeer Deme e YeeefYeekeÀejCe l³eeb®³eeceeies efHe{îeebefHe{îee b®ee Jeejmee ®eeuele Deeuesuee Deens. yeesueerYeeleer yeesueueer iesueer lej Heeefnpes®e, efMeJee³e efle®³eeletve uesKevener Jne³euee Heeefnpes. efle®ee efJemle=le
MeyokeÀesMe le³eej Jne³euee nJee. ÒeceeCe cejeþermen meJe& yees ueeR®ee peleveemeeþer,
omleeSsJepeerkeÀjCeemeeþer, mebJeOe&veemeeþer Demes GHe¬eÀce nesC³ee®eer iejpe Deens. Deepe®eb leb$e%eevee®eb ³egie
Demeu³eeveb ceeefnleer meeþJeCeb DeeefCe Òemeeefjle keÀjCeb ³ee iees<ìer KetHe meesH³ee Peeu³eele; HeCe cegUele leer
ceeefnleer ieesUe keÀjCeb, l³eeJej mebMeesOeve keÀjCeb, efle®eer DeefOeke=Àlelee leHeemeCeb ³ee iees<ìeRJej keÀece
keÀjC³ee®eer iejpe Deens. l³eemeeþer le©Ce efHe{erveb Heg{s ³esTve p³es<þ J³ekeÌleeRkeÀ[s Demeuesuee ceeefnleer®ee
meeþe peHeC³ee®ee ¢<ìerveb keÀe³e&jle Jne³euee nJeb, ne efveM®e³e Deepe®³ee efoJemee®³ee Deewef®el³eeveb keÀ©
³ee! cnCepes ³ee yeesueerYeeyeesueerYeeefJe%eevee®³ee HeeþîeHegmlekeÀebceOeerue cejeþer HeefjYeeDeens. yejs®emes HeeefjYeeefefJeÐeeLeea Je meJe&meeceev ³e veeieefjkeÀ ³eebvee mecepesue, l³eeb®³eele efJe%eeveefJeefvecee&Ce nesF&ue, DeMee meesH³ee YeeJew%eeefvekeÀ HeefjYeemegueYe Jew%eeefvekeÀ HeefjYeeHeefjYee³ee¢<ìerves efJe®eej Je keÀece keÀjC³ee®eer HeÀej DeeJeM³ekeÀlee Deens. ³ee Lejeleerue Deeuesues efMe#ekeÀ,
mebMeesOekeÀ, efJeÐeeLeea, DeY³eemekeÀ, uesKekeÀ ³eeb®eer peyeeyeoejer meJee&efOekeÀ Deens. DeeHeu³eeuee efkebÀJee
DeeHeu³eemeejK³ee ueeskeÀebvee pes nJes les DeeHeCe®e le³eej kesÀues Heeefnpes. l³eemeeþer Jew%eeefvekeÀ mebMeesOevee®ee,
DeY³eemee®ee efJeefJeOe HeeleUîeebJej DevegJeeo DeeHeu³ee YeeDeeHeu³ ee YeemeJe³e ueeskeÀebvee ueeiesue.
keÀesCel³eener yeesueer®es efìketÀve jenCes ÒeecegK³eeves oesve iees<ìeRJej DeJeuebyetve Demeles. SkeÀ cnC epes
leer Òel³e#e J³eJenejele DeefveJee³e& mJeªHeele yeesueueer peeCes. l³ee YeemeeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, Dee³eJ³e³eelcekeÀ J³eJenej nesle jenCes DeeefCe ogmejs cnCepes l³ee yeesueeruee
mJele:®eer DeMeer mJeleb$e e fueHeer DemeCes Je leer efueHeer Gl¬eÀeble nesle yeesueerMeer SkeÀªHe nesTve JeeHejele
³esCes. cejeþer®³ee yeeyeleerle `osJeveeiejer' efueHeer ner cejeþer Yee

Page 92

92YeeDeeHeueer YeeyeesueCes ne kegÀþu³eener YeeJee{ DeeefCe Je®e&mJe DeeJeM³ekeÀ Deens. efnboer Je yebieeueer®³ee GoenjCeeJe©ve les DeeHeu³eeuee mHe<ì
efomeles. ³eeyeeyeleerle cejeþer®eer HeefjefmLeleer DeeMeeoe³ekeÀ Deens. keÀejCe Deepe®³ee Ie[eruee cejeþer
ceele=YeemebK³ee YekeÌkeÀce®e jenCeej Deens. l³eecegUs meJe&$e DeeHeCe efnjerjerves cejeþer yeesueues Heeefnpes. leer
yeesuee³euee ueepee³e®es keÀejCe veener. DeeHeCe DeeHeu³ee Yetceerle YekeÌkeÀce GYes Deenesle, DeeHeueer Yeepeieeleu³ee ÒecegKe YeeDeelceefJeMJeemeeves leer yeesueC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.
cejeþer®es mebJeOe&ve Jne³e®es Demesue lej ³ee Òel³eskeÀ yeesueerYeemegefMeef#eleebveer DeeHeu³ee yeesueerYeeJ³eJenejeble yeesueerYeel³eeb®³eele meeefnl³eefveefce&leer keÀjCes, l³ee meeefnl³ee®ee ieeJeesieeJeer Òemeej keÀjCes, ³eener iees<ìer ÒeeOeev³eeves
keÀjeJ³ee ueeieleerue. keÀejCe cejeþer®es mebJeefOe&le YeefJeleJ³e ns y eesueeR®³ee efJeefJeOelesle DeeefCe l³eeb®³ee
mece=×erle meeceeJeuesues Deens.
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs nesle Demeuesu³ee meebmke=ÀeflekeÀ meHeeìerkeÀjCee®es Yeeve yeeUieleevee®e ³ee
DeHeefjne³e& efmLel³ebleje®ee ueeYe Iesle cejeþeruee mebJeefOe&le Y eefJeleJ³ee®³ee efoMesves vesC³eemeeþer keÀener þesme
HeeJeues ìekeÀCes Meke̳e Deens. peeieeflekeÀerkeÀjCeele efjìsefuebie cnCepes efkeÀjkeÀesU efJe¬eÀer, ueIegkeÀpe&, efJecee -
efJeMesKes[îeeble, JemleeRle Heesnes®eC³ee®ee Òe³elve keÀjle Deensle. l³eebvee Òel³eskeÀ ceeCemeeMeer mebHeke&À meeOeC³eele
jme Deens. l³eemeeþer DeefOekeÀeefOekeÀ peeefnjeleer, ceeefnleerHe$ekesÀ ÒeeosefMekeÀ YeeÒe³elveeble ³ee kebÀHev³ee Deensle. HejosMeer mebMeesOekeÀ meeefnl³e, meceepeMeem$e, Deejesi³ee®es ÒeMve DeMee
DeveskeÀ #es$eeble mebMeesOeve keÀjle Deensle. lesner ÒeeosefMekeÀ YeeÒe³elveele Demeleele. peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee yeepeejHesþsleues DeeefCe mebMeesOeveeleues ns ÒeJeen ÒeeosefMekeÀ
YeemLeeveeJej DemeCeeN³ee ce neje<ì^ jep³eeleerue cejeþer YeeefveefM®ele®e keÀ©ve Ieslee ³esF&ue. yeebOekeÀece, efJecee, He@ÀMeve ef[Peeef³eefvebie, ÒemeejceeO³eces, ceveesjbpeve,
He³e&ìve, FJnWì ce@vespeceWì DeMee efJeefJeOe mesJee#es $eebceO³es peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs leebef$ekeÀ Yeeiejpe Yeemele veener. DeMee #es$eebceO³es cejeþer le©Ceebveer ³esTve Òeieleeryejesyej cejeþer YeekesÀuee Heeefnpes.
Deepe®³ee keÀeUeleues ìerJner ns meJee&le ÒeYeeJeer ce eO³ece Deens. Deepe Hee®e cejeþer ìerJner
®e@vesume me¬eÀer³e Deensle. l³eeb®³ee keÀe³e&¬eÀceeleerue cejeþer YeeI³ee³euee Heeefnpes keÀer, Deepe l³eeb®³eecegUs®e ceesþîee ÒeceeCeeJej cejeþer YeeFbûepeer ìerJner ®e@vesume mees[tve jespe mekeÀeUer YeefJe<³e SskeÀe³euee yemelees, meejsieceHeceOeerue cejeþer ieeCeer
SskeÀlees. ns ceeO³ece ogie&ce Yeeieeblener Hees®eues Deens DeeefCe Deelee lej les meeleemecegêeHeueerkeÀ[sner Heeefnu es
peeles. les HeenCeeN³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee keÀener keÀesìeR®³ee Iejele Deens. ³ee ceeO³eceecegUs cejeþer®ee vekeÀUle
keÀe nesF&vee, Òemeej -Òe®eej nesle Deens. ³ee ÒeYeeJeer ceeO³eceebceO³es keÀece keÀjCeeN³eebveer cejeþer®³ee yeeyeleerle
peeCeerJeHet Je&keÀ keÀece kesÀues Heeefnpes.munotes.in

Page 93

93Deepe mebieCekeÀ -Fbìjvesì ³egieele cejeþeruee peeieeflekeÀ mlejeJej efJemleej HeeJeC³eemeeþer
®eebieu³ee mebOeer efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. Deieoer DeueerkeÀ[sHe³e¥le mebieCekeÀeJej cejeþer ns FbefiueMe
YeeosJeveeiejerle efueefnlee ³esCes Meke̳e Peeues Deens. ³eggefvekeÀes[cegUs lej les DeeCeKeerve®e meesHes Peeues Deens.
`efJeefkeÀefHeef[³ee' meejK³ee peeieeflekeÀ %eevekeÀesMeele Flej YeekeÀjC³ee®es ceeO³ece Kegues Peeues Deens. cee³e¬eÀesmee@HeÌìves mebieCekeÀeJej cejeþerletve meJe& ÒekeÀej®ee
He$eJ³eJenej, ceeefnleer®eer meeþJeCetkeÀ, efnMesye þsJeC³ee®eer megef JeOee GHeueyOe keÀ©ve efoueer Deens. cejeþer -
Fbûepeer MeyokeÀesMe, Meg×uesKevee®eer Dee%eeyeueer Deelee mebieCekeÀe®³ee He[ÐeeJej, Fbìjves쮳ee
cenepeeueeJej GHeueyOe Deens. cejeþer Jele&ceeveHe$es Fbìjves쮳ee ceeO³eceeletve peieeleu³ee kegÀþu³eener
keÀesHeN³eele Deelee Jee®elee ³esleele. efJeMesHeCe efJeMesmeeefnl³e ³ee JesyemeeFìd me DeMee ÒekeÀej®es keÀece keÀjle Deensle. ³eecegUs Iejyemeu³ee pegveb -veJeb meeefnl³e
Jee®ee³euee efceUleb³e. Deelee lej cejeþer efJeMJekeÀesMee®es meieUs Keb[ efJeMJekeÀesMee®³ee mebkesÀlemLeUeJej
GHeueyOe Deensle. Jesye, yuee@ie, jsef[³ees ³eebcegUs Òek eÀeMekeÀe®³ee ceO³emLeerefMeJee³e kegÀCeeueener DeeHeues
uesKeve, ceveesiele DeeHeu³ee Yeemeceepeeves mebieCekeÀ -Fbìjvesì®ee JeeHej keÀjleevee Meke̳e Demesue l³ee efþ keÀeCeer cejeþer®ee®e JeeHej
DeeJepet&ve kesÀuee Heeefnpes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) yeesueer Yee3Dee.9 meejebMe
yeesueer ner ueeskeÀYeelej `yeesueer' ns®e Meyoye´ïee®es ÒeLece vewmeefie&keÀ ªHe efomeles. ns ªHe DeHeew©mebmkeÀejHetCe&, J³eekeÀjCeMeg× ÒeceeCeYee³eebmen meceûe peerJevemeejCeer meceeefJe<ì Demeles. ceeveJeer peerJeveÒeJeeneyejesyej®e yeesueer ®ewlev³eMeeueerlJeeves
ÒeJeener Peeuesueer Demeles. ns yeesueer®es meWefê³e ªHe ue#eele IesTve, yeesueeR®es mebj#eCe -mebJeOe&ve Ie[ues
Heeefnpes. yeouelee keÀeU, yeoueles meboYe&, yeouelee mebHeke&À ³eeb®ee HeefjCeece mJeerkeÀe©ve; meceûe peerJeveele
DeHeefjne³e&HeCes DeeefCe meeefYeefveJesMe Òe³elveHetJe&keÀ; lemes®e vewmeefie&keÀ Òeef¬eÀ³ee Je mJeªHe meebYeeUle; peer
JeeCeer nesTve yeesueueer peeles leer ` yeesueer'. lees®e Meyoye´ïee®ee DeeefJeDeY³eeme ceeveJeer Fefleneme, mebmke=Àleer DeeefCe ceeveJeer peerJeve ³ee ¢<ìerves DeefleMe³e cenÊJee®ee þjlees.munotes.in

Page 94

943Dee.10 meboYe&ûebLe
1) meg.yee. kegÀuekeÀCeer, mebHeeokeÀ, keÀ u³eeCe keÀeUs, Debpeueer meesceve : yeesueer YeeDeeOegefvekeÀ Yee2) [e@. ceeueMes me.ieb. Yee3) keÀeuesuekeÀj, vee. iees. :Yee4) [e@. keÀeve[s, ceg. Þeer. :mebHee, cejeþer®ee YeeefñesnJeOe&ve HeefyueefMebie neTme, HegCes, 2004.
5) Kewjs,efJeÍJeveeLe :cejeþer Yee6) [e@. FbieUs, efJepe³e :cejeþer Yee1999.
7) [e@. ceìkeÀj, DeuekeÀe :cejeþer Yee2017.
8) osMeHeeb[s -iegpej, meesveeueer :Yee2017.
9) ueeW{s, censMe :ceebie mebmke=Àleer DeeefCe Yee3Dee.11 mebYeeJ³e ÒeMve
1) yeesueerYee2) yeesueerYee3) yeesueer®es ceeveJeer peerJeveeleerue cenÊJe.
4) yeesueer Yee5) yeesueer®es #es$eer³e keÀe³e& mHe<ì keÀje.
6) SkeÀe Jeeke̳eele Gllejs efuene.
1) yeesueer Yee2) ceeveJeer peerJeveele yeesueer®es cenÊJe
3) Yee4) yeesueerYee5) Yee

munotes.in

Page 95

95vecegvee ÒeMveHeef$ekeÀe
efÜleer³e Jeme$e -III,cejeþer DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. -III
met®evee :
1) meJe& ÒeMve mees[efJe Ces DeeJeM³ekeÀ Deens.
2) Debleie&le He³ee&³e ue#eele I³eeJesle.
3) ÒeMveebmeceesjerue DebkeÀ iegCe oMe&efJeleele.
Òe. 1 ceeveJeer YeeefkebÀJee
ceeveJeer YeeÒe. 2 YeeefkebÀJee
ceeveJeer YeeÒe. 3 YeeefkebÀJee
cejeþer YeeÒe. 4 efìHee efuene. (keÀesCelesner leerve) (30)
1) mepe&veMeeruelee
2) ceeveJeer Yee3) ³ee¢ef®íkeÀlee
4) meHeerj -JeesHe&À
Òe. 5 Keeueerue Òe Mveeb®eer SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs Ðee. (Òel³eskeÀer SkeÀiegCe) (10)
1) ceeveJeer mebÒes#eCee®es ÒecegKe meeOeve keÀesCeles?
2) Yee3) owvebefove J³eJeneje®es mJeeYeeefJekeÀ meeOeve keÀesCeles?
4) yeesueer®³ee ÒeeosefM ekeÀ Yee5) yeesueer Yee6) ÒeceeCe Yee7) mebmke=Àleer®es mebJeOe&ve cnCepes keÀe³e?
8) meceepe J³eJenej ®eeueJeC³eemeeþer keÀMee®ee JeeHej kes Àuee peelees?
9) mebmke=Àleer ner keÀMeecegUs efìketÀve jenles?
10) mebmke=Àleer cnCepes keÀe³e?
munotes.in